Kurâna dair ilimlerin en önemlilerinden biri de Kurân-ı Kerimdeki müteşâbih âyetler meselesidir. Cenâb-ı Allah şu âyet-i kerimede Kurândaki âyetlerin, bir itibara göre Muhkem ve Müteşabih olarak iki kısma ayırır. Sana bu kitabı indiren Odur. Kitabın bir kısım âyetleri muhkem olup bunlar onun esasını teşkil ederler. Diğer kısımlar ise müteşabihtirler. Kalplerinde eğrilik olan kimseler onun sadece müteşabihleri ile meşgul olurlar. Bundan maksatları, sırf fitne çıkarmak ve kendi anlayışlarına göre yorumlamaktır. Halbuki onların gerçek mânâlarını yalnız Allah bilir. İlimde derinleşmiş olanlar ise, onların mânâlarını anlamaya çalışmakla beraber, asıl maksat ve mânâlarını Allah Tealâya havale edip; Allahın maksadı ne ise biz ona inandık. Gerek muhkemi, gerek müteşabihi hepsi Rabbimiz tarafından gönderilmiştir... derler. Bunu ancak kamil ve öz akıl sahipleri düşünebilirler... Ve onlar sözlerini şu duayla bitirirler: Ey bizim yüce Rabbimiz! Doğru yola erdirdikten sonra kalplerimizi yanlışa saptırma, yüce katından bize rahmet bağışla. Şüphesiz sonsuz lütuf sahibi olan ancak Sensin. Önce bu âyet-i kerimede varid olan muhkem ve müteşabih kelimelerinin mânâları üzerinde duralım. Şibh: Dilde misil, yani benzer demektir.
Bu kökten gelen teşabüh ve iştibah mastarları, biri diğerine benzediğinden ötürü, birbirine karışma ve tereddüde yol açma mânâsına gelir. Müteşabih teşabühten ism-i fâil olup bu vasfa haiz olan kelimeye denir. Bu yönüyle müteşabihât: mütemasilât ve müşkilat anlamına gelir. Bunun mukabili muhkem: sağlam, kesin, vâzıh ve net demektir. Müteşabih lafzı (Zümer, 39/23) âyetinde de geçmektedir. Ancak bu âyeti anlamada müfessirlerin ihtilafı yoktur. Bu âyet, Kurân âyetlerinin hak ve gerçek olma, icaz vasfını taşıma, belâgatta mükemmel olmada birini diğerine tercih etme güçlüğü yönünden birbirine müteşabih yani benzer olduklarını bildirir. Farklı görüşler demin zikrettiğimiz Âl-i İmrân, 7 âyetinde geçen müteşabih kelimesi hakkında ortaya çıkmaktadır. Kurân ilimlerine dair yazılan kitaplarda terim olarak bu iki kelimenin aşağı yukarı aynı maksadı ifade eden değişik tarifleri yapılmıştır. Kısaca muhkem: Tek mânâsı olan, müteşabih ise: Birden fazla mânâya gelebilen, yahut muhkem: Anlaşılması için başka bir delile ihtiyacı olmayan, müteşabih: Anlaşılması için kendi dışında bir delile ihtiyaç hissettiren demektir.1 Âlimlerin görüşleri işin sonunda şuna raci olur: Muhkem, herhangi bir müphemlik, bir kapalılık olmaksızın, mânâsına açıkça delâlet eden; müteşabih ise, mânâsına racih, yani ağır basan bir delâleti bulunmayan kelimedir. Böylece usul-i fıkıhta nas ve zahir denilen kısım muhkem kısmına dahildir. Zira nas: Maksada bizzat kendi sıgası ile delâlet eden, zahir ise: başka bir karineye ihtiyaç duyulmaksızın bizzat kendi ibaresi ile maksada delâlet etmekle beraber mefhumu esas maksat olmayan kelimeye denir. Mücmel, müevvel, müşkil ise müteşabih kısmına dahildir. Zira mücmel; tafsil edilmeye, açıklanmaya muhtaçtır. Müevvel; ancak tevil edildikten sonra delâlet ettiği mânâ bilinen kelimedir. Müşkil ise; müphemlik ihtiva edip delâleti gizli olan kelimeye denir.2 Âyetin, Verrâsihûn kelimesinin başındaki vavın atıf veya istinaf işlevi bildirmesi çok önemli bir mânâ farkı ortaya çıkarmaktadır. Atıf içindir diyenler, rasih âlimlerin de müteşabihlerin yorumunu yapabileceklerini ileri sürerler. İstinaf içindir diyenler müteşabihlerin mânâlarını yalnız Allahın bildiğini, rasih âlimlerin ise yorumlamayıp sadece Allah ne murad etmişse inandık deyip teslimiyet göstermeleri gerektiğini ileri sürerler. Demin zikrettiğimiz ikinci görüşü şöyle ifade etmek daha isabetlidir: Rasih âlimler müteşabihleri yorumlar, bununla beraber teslimiyet gösterir ve Amenna, Rabbimiz ne murad etmişse inandık derler. İbnu Abbas (r.a) ve Mücahidden bu görüş nakledilir.3 Mücahid: Rasih âlimler, tevillerini bilir ve bununla beraber Amenna derler der. Dahhak: Rasih âlimler müteşabihlerin tevillerini bilirler. Şayet bilmeselerdi nâsihini ve mensûhunu, helâl ve haramını, muhkem ve müteşabihini de bilemezlerdi.
Bu fikri benimseyen en önemli isim İmam el-Eşarî olup ona göre Âl-i İmrân, 7 âyetinde vakıf yeri Verrâsihûne fil ilmi kelimesindedir. Bu görüşü açıklayan Ebu İshak eş-Şirazî (Ö. 476/1088) şöyle der: Allah Tealânın Kurânda ilmini yalnız Kendisine mahsus kıldığı kısım yoktur. Allah, âlimleri Kurâna muttali eylemiştir. Zira Allah bu cümleyi, âlimleri övmek üzere beyan buyurmuştur. Şayet onlar da bilemeselerdi avama dahil olurlardı.4 Nevevî, Şerhu Sahih-i Müslimde bu mânâyı tercih edip der ki: En doğru izah budur. Zira Allahın mahlukatının bilemeyecekleri şekilde onlara hitap etmesi akıldan uzak bir iştir. Bu görüşe katılan daha birçok zat vardır. Selefin ekserisinin müteşabihlerin tevillerinin bilinemeyeceği fikrinde oldukları nakledilir. Onların bundan maksatları şu idi: Müteşabihlerin kesin mânâlarını bilmek, onlardan murad-ı ilâhi budur demek doğru değildir. Yoksa onlar âlimlerin o âyetleri tevil etmeye teşebbüs etmeleri doğru değildir, o âyetlerden hiçbir şey anlamamız mümkün değildir demek istememişlerdir. Zira bu kabil âyetler hakkında kendileri tarafından yapılmış izahlar nakledilmiştir. Müteşabihleri bir itibarla, hakiki müteşabih ve izafî müteşabih olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Hakiki müteşabihleri anlamak hayli zor, âdeta imkânsızdır. Bazı sûrelerin başındaki hurûf-u mukattaa bu kısma girer. Buna rağmen müfessirler bunlar hakkında bile izah getirmeye çalışmışlardır.5
Kanaatimize göre, Kurân-ı Kerimde hakiki müteşabihin tek örneği hurûf-u mukattaalardır. Muasır âlimlerden Mahmut Şeltut da bu fikirdedir.6 Bazı âlimler, müteşabihus-sıfat denilen ve Allahu Tealânın bazı şuunatına dair Kurânda varit olan bazı lafızları da bu kısımdan sayarlar. Aslında bunların mânâları anlaşılmakla beraber gerçek mahiyetlerini idrak etmek zordur. Buna mukabil izafî müteşabihler çok fazla olup müfessirler kendi ilimleri nisbetinde bu âyetleri farklı şekilde tefsir ederler.
Âlimler, Allah Tealânın bazı şuunatları hakkındaki müteşabihler konusunda şu hususlarda ittifak etmişlerdir.
1. İmkânsız olan zahiri mânâları Şari tarafından kastedilmemiştir. Zira bunlar hem bizzat Şari Tealânın diğer kelâmlarından hem de aklî delillerden anlaşılmaktadır.
2. Müteşabihin makul ve akla yakın tek anlaşılma şekli varsa, onu kabul etmek gerekir. Meselâ Ve hüve meaküm eynemâ küntüm (Hadid, 57/4) âyetinde Allahın zatıyla değil ilmi, kudreti, iradesi, işitme ve görmesi ile beraber olduğunun anlaşılması gibi. Âlimler bunun dışındaki hususlarda ise ihtilaf etmişlerdir.
a) Selef: Allahı, müteşabihlerin imkânsız olan zahiri mânâlarından tenzih ederek, onların gerçek mânâlarını Allaha havale etme yolunu tutmuşlardır.
b) Halef: Müteşabih lafızları lügatte yeri olan ve şeran ve aklen Allaha layık bulunan bir mânâya hamletmek yolunu tutmuşlardır. Bunların delili şudur: İmkân nisbetinde şerî lafızları imal etmek, yani onlara işlerlik kazandırmak matluptur. Zira aksi yapılıp ihmal edilir, yani lafızlara işlerlik kazandırılmazsa hayrete, şaşırmaya ve onları tamamen anlamsız bırakmaya yol açar.
Şari Tealânın kelâmına sahih bir mânâ verme imkânı bulunduğu müddetçe, bu gerekli olur. Zira Alîm-i Hakîmden gelen kelâmdan faydalanmak gerekir. Onu mânâsız, kısır, verimsiz söz söylemekten tenzih etmek gerekir.
c) Orta yolu tutanların mezhebi: Suyûtî, İbnu Dakîkil-Iydten nakleder: Tevil, Arap dilinin mantığına yakın ise inkâr edilemez. Uzak olursa tevakkuf eder, Allah Tealâyı tenzih ederek hangi mânâ kastedilmişse ona iman ederiz. Bu tevillerden, Arapların kelâm ve konuşmalarından anlaşılan mânâları olursa, hiç tereddüt ve tevakkuf etmeksizin bunları kabul ederiz. Meselâ âyette geçen Cenbillah (Zümer, 39/56) tabirini Allah hakkında, Onun şanına layık olma diye tevil etmek gibi.7
Müteşabihleri bir itibarla, hakiki müteşabih ve izafî müteşabih olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Hakiki müteşabihleri anlamak hayli zor, âdeta imkânsızdır. Bazı sûrelerin başındaki hurûf-u mukattaa bu kısma girer. Buna rağmen müfessirler bunlar hakkında bile izah getirmeye çalışmışlardır.
MÜTEŞABİH ÂYETLERİN KURÂNDA BULUNMASININ HİKMETLERİ
Kurân ilimlerine dair kitap yazan âlimlerimiz, şu hikmetleri zikrederler:
1. İrşad halkasını çok geniş tutmak
Fahreddin Râzî şöyle der: Kurân hem havassı hem avamı dine davet eder. Geniş kitlenin mizacı mücerred hakikatleri idrak etmeye yatkın değildir. Onlar daha işin başında; cisim olmayan bir mekânda bulunmayan hatta kendisine işaret bile edilemeyen bir varlığa inanmaya davet edilecek olurlarsa bunu kabule yanaşmazlar, kendilerinden yok olan bir şeye inanmaları istendiğini düşünürler. Ve inkâra düşerler. Dolayısıyla onlara en münasip olan üslûp, kendilerinin düşünce yapılarına uygun bazı lafızları kullanmak fakat bunların aralarına açık gerçeği ihtiva eden ifadeleri de yerleştirmektir. İşte birinci kısım müteşabih, ikinci yani açık gerçeği bildiren ifadeler ise muhkem kısımdır. Bu hikmet, bilhassa ilâhî sıfat ve şuunat hakkında âşikârdır.
2. Allahın lütfedip zayıf insanlara tahammül edebilecekleri şekilde tecelli etme iradesi.
Zira Allah Tealâ gerçek sıfatlarıyla tecelli etseydi insan helak olurdu. Hazreti Musa Aleyhisselam gibi peygamberlerin en büyüklerinden biri bile Allahın bir tecellisine tahammül edemeyip düşüp bayılmış, bu tecelli dağı paramparça etmişti (Arâf, 7/143).
3. Aklın önemine dikkat çekme
Kurânın hem muhkem hem müteşabih âyetleri ihtiva etmesi sebebiyle okuyucu, aklî delillere başvurma ihtiyacı hisseder. Böylece taklit karanlığından kurtulur. Bu, aklın mevkiini yüceltme ve önemine dikkat çekmedir. Kurânın hepsi muhkem olsaydı insan aklî delillere ihtiyaç duymaz, dolayısıyla akıl mühmel kalırdı.8
4. Aklı ve anlayışı mahdut olan insana mutlak hakikatleri anlatma ihtiyacı
Allah müteşabih âyetleri bizi hidayet ve irşat etmek için vesile kılmıştır. Müteşabih lafız, hakikate tam tamına mutabık olmasa da, çeşitli vecihlerden bir vechi ile ona tetabuk eder, yani benzer. Meselâ bir topluluğa hiç görmedikleri bir şeyi anlatırken onlara o şey gerçek şekliyle değil, bildikleri bir şeye benzetilerek anlatılır. İnsanın, müteşabih lafızlardan gerçeği bütün yönleriyle anlaması pek zordur. Mümin âlim, müteşabih âyetlerin Allah katından geldiklerini ve bildirdikleri hakikate tam mânâsıyla delâlet ettiklerini bilir. Allah tarafından gelen gerçek olduklarına iman eder ve lafızları zorlamaksızın, kendisi için bir fikir ve bilgi edinir.9
5. İlmî araştırmayı teşvik
Âlimler Kurânın saklı taraflarını, gizli güzelliklerini araştırıp öğrenmeye böylece teşvik edilmişlerdir. Bu sayede âlimlerin maharetleri ortaya çıkar, fikirler dondurulmaktan kurtarılır, fazilet dereceleri tezahür eder. Kurânın hepsi muhkem olsaydı âlimler ve sıradan insanların farkları kalmazdı.
6. Kulları ilâhî ilim karşısında hadlerini bilmeye yöneltme
Allah Tealâ insanları tevazua yöneltmek, Kendi mutlak ilmi karşısında aczlerini ve kulluklarını hatırlatmak, onları imtihan edip denemek, teslimiyet göstermeye yöneltmek istemektedir. Allahın ilminde ve kitabında olan her şeyi âlimlerin bilmeleri gerekmez. İlim ehlinin, tek tek bilemedikleri nice şeyler bulunur. Muhammed Abduh, bu konuda şöyle der: Allah müteşabihleri, Kendisini tasdik konusunda kalplerimizi imtihan etmek için indirmiştir. Kitapta varid olan her şey zeki olsun, aptal olsun hiç kimsenin tereddüt etmeyeceği tarzda vazıh ve anlaşılır olsaydı, onlara iman etmede Allahın emrine itaat ve resûllerine teslimiyet gösterme mânâsı kalmazdı.10
Kendi bildikleri dil ile inmesine rağmen âlimlerin bu aczleri, Kurânın Allah katından indiğinin bir delili olur. Bu hikmetlerin çoğunu Fahreddin Râziden nakleden Zerkânî, sonunda der ki: Bu hikmetlerin bir kısmı, müteşabihlerin muayyen bir kısmında tahakkuk eder. Fakat yekûnü, ancak yekûnde tahakkuk eder. Bu da, verilen bu izahatın geçerliliği için yeterlidir.11
1) ez-Zerkeşî, el-Burhân fi Ulûmil-Kurân,1/70.
2) Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmil-Kurân, 2/3; Dr. Subhi Salih, Mebâhis, 282.
3) Zerkeşî, a.g.e., 1/73; Suyûtî, a.g.e., 2/4.
4) Subhi Salih, a.g.e., 282.
5) Bunlar hakkında yapılan çeşitli yorumlar için bakınız: İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, Ank. 1976, s: 134-138.
6) Mahmut Şeltut, Tefsirul Kurânil Kerim, Kahire, 2. b. 1960, s. 68-69.
7) Suyûtî, a.g.e., 2/ 8; Abdulazîm ez-Zerkânî, Menâhilul-İrfân fî Ulûmil-Kurân, Kahire 1980, 2/286-290.
8) Zerkânî, a.g.e., 2/284.
9) Abdulmecid Zendanî, Tevhidul Halık, Cidde, Tarihsiz, s. 413.
10) Tefsîrul-Menâr, 3/170.
11) Menâhil, 2/285.
Prof. Dr. Suat Yıldırım
Bu kökten gelen teşabüh ve iştibah mastarları, biri diğerine benzediğinden ötürü, birbirine karışma ve tereddüde yol açma mânâsına gelir. Müteşabih teşabühten ism-i fâil olup bu vasfa haiz olan kelimeye denir. Bu yönüyle müteşabihât: mütemasilât ve müşkilat anlamına gelir. Bunun mukabili muhkem: sağlam, kesin, vâzıh ve net demektir. Müteşabih lafzı (Zümer, 39/23) âyetinde de geçmektedir. Ancak bu âyeti anlamada müfessirlerin ihtilafı yoktur. Bu âyet, Kurân âyetlerinin hak ve gerçek olma, icaz vasfını taşıma, belâgatta mükemmel olmada birini diğerine tercih etme güçlüğü yönünden birbirine müteşabih yani benzer olduklarını bildirir. Farklı görüşler demin zikrettiğimiz Âl-i İmrân, 7 âyetinde geçen müteşabih kelimesi hakkında ortaya çıkmaktadır. Kurân ilimlerine dair yazılan kitaplarda terim olarak bu iki kelimenin aşağı yukarı aynı maksadı ifade eden değişik tarifleri yapılmıştır. Kısaca muhkem: Tek mânâsı olan, müteşabih ise: Birden fazla mânâya gelebilen, yahut muhkem: Anlaşılması için başka bir delile ihtiyacı olmayan, müteşabih: Anlaşılması için kendi dışında bir delile ihtiyaç hissettiren demektir.1 Âlimlerin görüşleri işin sonunda şuna raci olur: Muhkem, herhangi bir müphemlik, bir kapalılık olmaksızın, mânâsına açıkça delâlet eden; müteşabih ise, mânâsına racih, yani ağır basan bir delâleti bulunmayan kelimedir. Böylece usul-i fıkıhta nas ve zahir denilen kısım muhkem kısmına dahildir. Zira nas: Maksada bizzat kendi sıgası ile delâlet eden, zahir ise: başka bir karineye ihtiyaç duyulmaksızın bizzat kendi ibaresi ile maksada delâlet etmekle beraber mefhumu esas maksat olmayan kelimeye denir. Mücmel, müevvel, müşkil ise müteşabih kısmına dahildir. Zira mücmel; tafsil edilmeye, açıklanmaya muhtaçtır. Müevvel; ancak tevil edildikten sonra delâlet ettiği mânâ bilinen kelimedir. Müşkil ise; müphemlik ihtiva edip delâleti gizli olan kelimeye denir.2 Âyetin, Verrâsihûn kelimesinin başındaki vavın atıf veya istinaf işlevi bildirmesi çok önemli bir mânâ farkı ortaya çıkarmaktadır. Atıf içindir diyenler, rasih âlimlerin de müteşabihlerin yorumunu yapabileceklerini ileri sürerler. İstinaf içindir diyenler müteşabihlerin mânâlarını yalnız Allahın bildiğini, rasih âlimlerin ise yorumlamayıp sadece Allah ne murad etmişse inandık deyip teslimiyet göstermeleri gerektiğini ileri sürerler. Demin zikrettiğimiz ikinci görüşü şöyle ifade etmek daha isabetlidir: Rasih âlimler müteşabihleri yorumlar, bununla beraber teslimiyet gösterir ve Amenna, Rabbimiz ne murad etmişse inandık derler. İbnu Abbas (r.a) ve Mücahidden bu görüş nakledilir.3 Mücahid: Rasih âlimler, tevillerini bilir ve bununla beraber Amenna derler der. Dahhak: Rasih âlimler müteşabihlerin tevillerini bilirler. Şayet bilmeselerdi nâsihini ve mensûhunu, helâl ve haramını, muhkem ve müteşabihini de bilemezlerdi.
Bu fikri benimseyen en önemli isim İmam el-Eşarî olup ona göre Âl-i İmrân, 7 âyetinde vakıf yeri Verrâsihûne fil ilmi kelimesindedir. Bu görüşü açıklayan Ebu İshak eş-Şirazî (Ö. 476/1088) şöyle der: Allah Tealânın Kurânda ilmini yalnız Kendisine mahsus kıldığı kısım yoktur. Allah, âlimleri Kurâna muttali eylemiştir. Zira Allah bu cümleyi, âlimleri övmek üzere beyan buyurmuştur. Şayet onlar da bilemeselerdi avama dahil olurlardı.4 Nevevî, Şerhu Sahih-i Müslimde bu mânâyı tercih edip der ki: En doğru izah budur. Zira Allahın mahlukatının bilemeyecekleri şekilde onlara hitap etmesi akıldan uzak bir iştir. Bu görüşe katılan daha birçok zat vardır. Selefin ekserisinin müteşabihlerin tevillerinin bilinemeyeceği fikrinde oldukları nakledilir. Onların bundan maksatları şu idi: Müteşabihlerin kesin mânâlarını bilmek, onlardan murad-ı ilâhi budur demek doğru değildir. Yoksa onlar âlimlerin o âyetleri tevil etmeye teşebbüs etmeleri doğru değildir, o âyetlerden hiçbir şey anlamamız mümkün değildir demek istememişlerdir. Zira bu kabil âyetler hakkında kendileri tarafından yapılmış izahlar nakledilmiştir. Müteşabihleri bir itibarla, hakiki müteşabih ve izafî müteşabih olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Hakiki müteşabihleri anlamak hayli zor, âdeta imkânsızdır. Bazı sûrelerin başındaki hurûf-u mukattaa bu kısma girer. Buna rağmen müfessirler bunlar hakkında bile izah getirmeye çalışmışlardır.5
Kanaatimize göre, Kurân-ı Kerimde hakiki müteşabihin tek örneği hurûf-u mukattaalardır. Muasır âlimlerden Mahmut Şeltut da bu fikirdedir.6 Bazı âlimler, müteşabihus-sıfat denilen ve Allahu Tealânın bazı şuunatına dair Kurânda varit olan bazı lafızları da bu kısımdan sayarlar. Aslında bunların mânâları anlaşılmakla beraber gerçek mahiyetlerini idrak etmek zordur. Buna mukabil izafî müteşabihler çok fazla olup müfessirler kendi ilimleri nisbetinde bu âyetleri farklı şekilde tefsir ederler.
Âlimler, Allah Tealânın bazı şuunatları hakkındaki müteşabihler konusunda şu hususlarda ittifak etmişlerdir.
1. İmkânsız olan zahiri mânâları Şari tarafından kastedilmemiştir. Zira bunlar hem bizzat Şari Tealânın diğer kelâmlarından hem de aklî delillerden anlaşılmaktadır.
2. Müteşabihin makul ve akla yakın tek anlaşılma şekli varsa, onu kabul etmek gerekir. Meselâ Ve hüve meaküm eynemâ küntüm (Hadid, 57/4) âyetinde Allahın zatıyla değil ilmi, kudreti, iradesi, işitme ve görmesi ile beraber olduğunun anlaşılması gibi. Âlimler bunun dışındaki hususlarda ise ihtilaf etmişlerdir.
a) Selef: Allahı, müteşabihlerin imkânsız olan zahiri mânâlarından tenzih ederek, onların gerçek mânâlarını Allaha havale etme yolunu tutmuşlardır.
b) Halef: Müteşabih lafızları lügatte yeri olan ve şeran ve aklen Allaha layık bulunan bir mânâya hamletmek yolunu tutmuşlardır. Bunların delili şudur: İmkân nisbetinde şerî lafızları imal etmek, yani onlara işlerlik kazandırmak matluptur. Zira aksi yapılıp ihmal edilir, yani lafızlara işlerlik kazandırılmazsa hayrete, şaşırmaya ve onları tamamen anlamsız bırakmaya yol açar.
Şari Tealânın kelâmına sahih bir mânâ verme imkânı bulunduğu müddetçe, bu gerekli olur. Zira Alîm-i Hakîmden gelen kelâmdan faydalanmak gerekir. Onu mânâsız, kısır, verimsiz söz söylemekten tenzih etmek gerekir.
c) Orta yolu tutanların mezhebi: Suyûtî, İbnu Dakîkil-Iydten nakleder: Tevil, Arap dilinin mantığına yakın ise inkâr edilemez. Uzak olursa tevakkuf eder, Allah Tealâyı tenzih ederek hangi mânâ kastedilmişse ona iman ederiz. Bu tevillerden, Arapların kelâm ve konuşmalarından anlaşılan mânâları olursa, hiç tereddüt ve tevakkuf etmeksizin bunları kabul ederiz. Meselâ âyette geçen Cenbillah (Zümer, 39/56) tabirini Allah hakkında, Onun şanına layık olma diye tevil etmek gibi.7
Müteşabihleri bir itibarla, hakiki müteşabih ve izafî müteşabih olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Hakiki müteşabihleri anlamak hayli zor, âdeta imkânsızdır. Bazı sûrelerin başındaki hurûf-u mukattaa bu kısma girer. Buna rağmen müfessirler bunlar hakkında bile izah getirmeye çalışmışlardır.
MÜTEŞABİH ÂYETLERİN KURÂNDA BULUNMASININ HİKMETLERİ
Kurân ilimlerine dair kitap yazan âlimlerimiz, şu hikmetleri zikrederler:
1. İrşad halkasını çok geniş tutmak
Fahreddin Râzî şöyle der: Kurân hem havassı hem avamı dine davet eder. Geniş kitlenin mizacı mücerred hakikatleri idrak etmeye yatkın değildir. Onlar daha işin başında; cisim olmayan bir mekânda bulunmayan hatta kendisine işaret bile edilemeyen bir varlığa inanmaya davet edilecek olurlarsa bunu kabule yanaşmazlar, kendilerinden yok olan bir şeye inanmaları istendiğini düşünürler. Ve inkâra düşerler. Dolayısıyla onlara en münasip olan üslûp, kendilerinin düşünce yapılarına uygun bazı lafızları kullanmak fakat bunların aralarına açık gerçeği ihtiva eden ifadeleri de yerleştirmektir. İşte birinci kısım müteşabih, ikinci yani açık gerçeği bildiren ifadeler ise muhkem kısımdır. Bu hikmet, bilhassa ilâhî sıfat ve şuunat hakkında âşikârdır.
2. Allahın lütfedip zayıf insanlara tahammül edebilecekleri şekilde tecelli etme iradesi.
Zira Allah Tealâ gerçek sıfatlarıyla tecelli etseydi insan helak olurdu. Hazreti Musa Aleyhisselam gibi peygamberlerin en büyüklerinden biri bile Allahın bir tecellisine tahammül edemeyip düşüp bayılmış, bu tecelli dağı paramparça etmişti (Arâf, 7/143).
3. Aklın önemine dikkat çekme
Kurânın hem muhkem hem müteşabih âyetleri ihtiva etmesi sebebiyle okuyucu, aklî delillere başvurma ihtiyacı hisseder. Böylece taklit karanlığından kurtulur. Bu, aklın mevkiini yüceltme ve önemine dikkat çekmedir. Kurânın hepsi muhkem olsaydı insan aklî delillere ihtiyaç duymaz, dolayısıyla akıl mühmel kalırdı.8
4. Aklı ve anlayışı mahdut olan insana mutlak hakikatleri anlatma ihtiyacı
Allah müteşabih âyetleri bizi hidayet ve irşat etmek için vesile kılmıştır. Müteşabih lafız, hakikate tam tamına mutabık olmasa da, çeşitli vecihlerden bir vechi ile ona tetabuk eder, yani benzer. Meselâ bir topluluğa hiç görmedikleri bir şeyi anlatırken onlara o şey gerçek şekliyle değil, bildikleri bir şeye benzetilerek anlatılır. İnsanın, müteşabih lafızlardan gerçeği bütün yönleriyle anlaması pek zordur. Mümin âlim, müteşabih âyetlerin Allah katından geldiklerini ve bildirdikleri hakikate tam mânâsıyla delâlet ettiklerini bilir. Allah tarafından gelen gerçek olduklarına iman eder ve lafızları zorlamaksızın, kendisi için bir fikir ve bilgi edinir.9
5. İlmî araştırmayı teşvik
Âlimler Kurânın saklı taraflarını, gizli güzelliklerini araştırıp öğrenmeye böylece teşvik edilmişlerdir. Bu sayede âlimlerin maharetleri ortaya çıkar, fikirler dondurulmaktan kurtarılır, fazilet dereceleri tezahür eder. Kurânın hepsi muhkem olsaydı âlimler ve sıradan insanların farkları kalmazdı.
6. Kulları ilâhî ilim karşısında hadlerini bilmeye yöneltme
Allah Tealâ insanları tevazua yöneltmek, Kendi mutlak ilmi karşısında aczlerini ve kulluklarını hatırlatmak, onları imtihan edip denemek, teslimiyet göstermeye yöneltmek istemektedir. Allahın ilminde ve kitabında olan her şeyi âlimlerin bilmeleri gerekmez. İlim ehlinin, tek tek bilemedikleri nice şeyler bulunur. Muhammed Abduh, bu konuda şöyle der: Allah müteşabihleri, Kendisini tasdik konusunda kalplerimizi imtihan etmek için indirmiştir. Kitapta varid olan her şey zeki olsun, aptal olsun hiç kimsenin tereddüt etmeyeceği tarzda vazıh ve anlaşılır olsaydı, onlara iman etmede Allahın emrine itaat ve resûllerine teslimiyet gösterme mânâsı kalmazdı.10
Kendi bildikleri dil ile inmesine rağmen âlimlerin bu aczleri, Kurânın Allah katından indiğinin bir delili olur. Bu hikmetlerin çoğunu Fahreddin Râziden nakleden Zerkânî, sonunda der ki: Bu hikmetlerin bir kısmı, müteşabihlerin muayyen bir kısmında tahakkuk eder. Fakat yekûnü, ancak yekûnde tahakkuk eder. Bu da, verilen bu izahatın geçerliliği için yeterlidir.11
1) ez-Zerkeşî, el-Burhân fi Ulûmil-Kurân,1/70.
2) Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmil-Kurân, 2/3; Dr. Subhi Salih, Mebâhis, 282.
3) Zerkeşî, a.g.e., 1/73; Suyûtî, a.g.e., 2/4.
4) Subhi Salih, a.g.e., 282.
5) Bunlar hakkında yapılan çeşitli yorumlar için bakınız: İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, Ank. 1976, s: 134-138.
6) Mahmut Şeltut, Tefsirul Kurânil Kerim, Kahire, 2. b. 1960, s. 68-69.
7) Suyûtî, a.g.e., 2/ 8; Abdulazîm ez-Zerkânî, Menâhilul-İrfân fî Ulûmil-Kurân, Kahire 1980, 2/286-290.
8) Zerkânî, a.g.e., 2/284.
9) Abdulmecid Zendanî, Tevhidul Halık, Cidde, Tarihsiz, s. 413.
10) Tefsîrul-Menâr, 3/170.
11) Menâhil, 2/285.
Prof. Dr. Suat Yıldırım