(Mekke'de nazil olmuştur)
Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla.
1 — Senin göğsünü açmadık mı?
2 — Yükünü üzerinden atmadık mı?.
3 — Ki o senin belini bükmüştü.
4 — Ve senin şanını yükseltmedik mi?
5 — Muhakkak ki güçlükle beraber bir kolaylık vardır.
6 — Elbette güçlükle beraber bir kolaylık vardır.
7 — Öyle ise boş kaldın mı hemen koyul,
8 — Ve Rabbına koş.
Allah Teâlâ buyuruyor ki: «Senin göğsünü açmadık mı?» Senin göğsünü açıp aydınlatmadık mı? Geniş, bol ve rahat kılmadık mı? Bu ifâde Allah Teâlâ'nın şu kavli gibidir : . Abdullah îbn İmâm Ahmed İbn Hanbel der ki: Bize Muhammed İbn Abdurrahîm Ebu Yahya el-Bezzâr... Übeyy İbn Kâ'b'tan nakletti ki; Ebu Hüreyre kendisinden başka kimsenin soramayacağı şeyleri Rasûlullah (s.a.)a sorardı. Bir seferinde dedi ki : Ey Allah'ın Rasûlü; nübüvvet konusuyla ilgili ilk gördüğün şey nedir? Rasûlullah (s.a.) düz oturup dedi ki: Ey Ebu Hüreyre; sen bir suâl soruyorsun. Doğrusu ben, on yaşından birkaç ay almışken çöle düştüm. Ve başımın üstünden bir konuşma duydum. Baktım ki bir adam diğer adama; o, o mu? diyor Adam; evet, deyince ikisi beni karşıladılar. Hiç bir yaratıkta görmediğim bir çehre ve hiç bir yaratıkta bulmadığım bir rûh ve hiç bir yerde görmediğim elbiseleri vardı. Yürüyerek bana doğru geldiler. Nihayet her biri benim bir bacağımı tuttu, ama hiç birinin tuttuğunun farkında değildim. Biri arkadaşına dedi ki : Yatır. Çekmeksizin ve zorlamaksızın beni yatırdılar. Biri diğerine dedi ki : Göğsünü yar. İkisinden birisi göğsüme uzandı ve benim gördüğüme göre kan akmaksızın ve ağrı duymaksızın göğsümü yardı. Adam dedi ki: İçindeki kin ve hasedi çıkar. O da pıhtı şeklinde bir şey çıkardı, sonra tutup attı. Daha sonra adam diğerine dedi ki: Merhamet ve şefkati girdir. Bir de baktım ki, gümüşe benzer bir şey çıkardı. Sonra benim sağ ayağımın baş parmağını titretip; salim olarak kalk, dedi. Ben, böylece kalkıp koştum. Küçüğe şefkat, büyüğe merhamet dolu olarak.
«Yükünü üzerinden atmadık mı?» Bu ifâde Allah Teâlâ'nın : «Tâ ki, Allah, senin geçmiş ve gelecek günâhını bağışlasın.» (Fetih, 2) kavli gibidir.
«Ki o, senin belini bükmüş.» Bükme anlamına gelen ( ^UiVl ) kelimesi ses, demektir. Seleften birçok kişi ise bu âyete onu taşımak sana ağır geliyordu, diye mânâ vermişlerdir.
«Ve senin şânını yükseltmedik mi?» Mücâhid der ki: Ne zaman Benim zikrim olursa, sen de Benimle beraber zikredilirsin. Çünkü kelimei şehâdette; Allah'tan başka ilâh olmadığına şehâdet ederim, denildiği gibi, Muhammed'in Allah'ın Rasûlü olduğuna şehâdet ederim de denilir.
Katâde der ki : Allah Teâlâ, onun dünya ve âhirette şanını yüceltti. Hutbe okuyan bir hatîb, şehâdet getiren bir müslüman, namaz kılan bir mü'min, mutlaka ona seslenir ve; Allah'tan başka ilâh yoktur, muhakkak Muhammed Allah'ın Rasûlüdür, der.
İbn Cerîr Taberî der ki : Bize Yûnus... Ebu Saîd el-Hudrî'den nakletti ki; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuş : Cebrail bana gelip dedi ki: Benim ve senin Rabbın, sânını nasıl yücelttiğime bir baksın diyor, dedi. Allah Rasûlü; Allah en iyi bilendir, dedi. Allah Teâlâ buyurdu ki: Benim adım anılınca Benimle beraber sen de anılırsın. İbn Ebu Hatim bu hadîsi Yûnus ibn Abd'ül-A'lâ kanalıyla... Ebu Saîd'den rivayet eder. Ebu Ya'lâ da İbn Lehîa kanalıyla Derrâc'tan rivayet eder.
İbn Ebu Hatim der ki : Bize Ebu Zür'a... İbn Abbâs'tan nakletti ki; Rasûlullah (s.a.) "şöyle buyurmuştur : Rabbimden bir şey diledim ki onu istememiş olmayı çok arzulardım. Rabbıma dedim ki : Benden önceki peygamberlerden bazılarına rüzgârı müsahhar kıldın, bazıları ölüleri diriltirdi. Rabbım buyurdu ki : Ey Muhammed; «Seni öksüz bulup ta barındırmadım mı?» Ben; evet Rabbım, dedim. Rabbım buyurdu ki : «Seni şaşırmış bulup ta doğru yola eriştirmedim mi?» Ben; evet Rabbım, dedim. O buyurdu ki: «Seni fakir bulup ta zenginleştirmedim mi?» Rasûlullah (s.a.) der ki : Evet Rabbım, dedim. Buyurdu ki : «Senin göğsünü açmadım mı? Şanını yüceltmedim mi?» Ben; evet Rabbım, dedim.
Ebu Nuaym, Delâil en-Nübüvve'de der ki: Bize Ahmed... Enes İbn Mâlik'ten nakletti ki, Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuş : Allah'ın bana emrettiği gökler ve yerle ilgili hususları bitirince ben dedim ki: Rabbım, şüphesiz ki benden Önce gelen her peygamberi Sen şereflendirdin. İbrahim'i Halîl (dost), Musa'yı Kelîm (konuşulan) yaptın. Dâvûd'a dağları müsahhar kıldın. Süleyman'a rüzgârı ve şeytânları müsahhar kıldın ve İsa'nın eliyle de ölüleri dirilttin, bana ne yaptın? Buyurdu ki: Ben, sana bütün bunlardan daha üstününü vermedim mi? Doğrusu Ben ne zaman zikredilirsem, sen de Benimle beraber zikredilirsin. Senin ümmetinin kalbini açıkça okumakta oldukları incil (müjde) kıldım. Onlar açıktan Kur'ân okurlar. Senin ümmetinden önce hiç bir ümmete onu vermemiştim. Ve Ben, sana Rabbının hazînelerinden bir hazîne verdim. «Güç ve kuvvet ancak yüce ve ulu Allahındır.»
Beğavî de İbn Abbâs ve Mücâhid'den nakleder ki, bununla ezan kasdedilmiştir. Yani ezanda Rasûlullah'ın Allah ile birlikte isminin zikredilmesi. Ve Beğavî Hasan İbn Sâbit'in şurlerinden de bir şur nakleder:
«O nübüvvetin hâtemidir. Onunla gurur duyarım ben,
Allah tarafından gönderilmiştir parlayan ve görülen nurdan.
Tanrı peygamberin adını kendi adına ekledi,
Nitekim beş vakit namazda müezzin şehâdet getirir.
Onu yüceltmek için kendi adından türetti adını,
Arş'ın sahibi olan Allah hamdedilendir (Mahmûd)
Bu da Muhammed'dir.»
Başkaları da derler ki : Allah Teâlâ peygamberinin şanını öncekiler ve sonrakilerin arasında yüceltmiş ve bütün peygamberlerden ona îmân etmelerini ve ümmetlerinin de bu peygambere îmân etmeleri için onlardan ahid almalarını belirtip bunu ilân etmiştir. Sonra Allah Teâlâ onun zikrini kendi ümmetinin arasında da yaymış ve ne zaman Allah'ın adı zikredilirse, mutlaka onun adı da birlikte zikredilmiştir. Sarsarî merhûm'un şu beyti ne güzeldir :
«Farz namazlarda ezan sahîh olmaz asla,
Ancak onun tatlı adını sevimli ağızlarda anınca.»
Bir başka mısraında da şöyle der :
«Görmez misiniz bizim ezanımız sahîh olmaz hiç,
Farzımız da yerini bulmaz onun adını tekrarlamayınca
Her ikisinde.»
«Muhakkak ki güçlükle beraber bir kolaylık vardır. Elbette güçlükle beraber bir kolaylık vardır.» Allah Teâlâ her zorlukla beraber bir kolaylığın da bulunduğunu haber vererek bu haberi pekiştiriyor.
İbn Ebu Hatim der ki: Bize Ebu Zür'a... Âiz İbn Şüreyh'ten nakletti ki; o, Enes İbn Mâlik'in şöyle dediğini işittim, demiştir : Rasûlullah (s.a.) oturmuştu ve karşısında da bir taş vardı, buyurdu ki Zorluk gelip şu taşa girseydi, kolaylık gelip ona girer ve zorluğu oradan çıkarırdı. Bunun üzerine Azız ve Celîl olan Allah : «Muhakkak ki güçlükle beraber bir kolaylık vardır. Elbette güçlükle beraber bir kolaylık vardır.» âyetini inzal buyurdu. Ebu Bekr el-Bezzâr bu hadîsi Müsned'inde Muhammed İbn Ma'mer kanalıyla... Enes İbn Mâlik'ten nakleder. Onun ifâdesi ise şöyledir : Zorluk gelip şu taşın içine girseydi, kolaylık gelir ve en sonunda onu çıkarırdı. Sonra da : «Muhakkak ki güçlükle beraber bir kolaylık vardır. Elbette güçlükle beraber bir kolaylık vardır» dedi. Devamla Ebu Bekr el-Bezzâr der ki: Bu hadîsi Enes'ten yalnızca Âiz İbn Şüreyh'in naklettiğini biliyoruz. Ben derim ki: Ebu Hatim er-Râzî onun hakkında; hadîsi zayıftır, der. Ancak bu hadîsi Şu'be, Muâviye İbn Kurrâ kanalıyla bir adamdan, o da Abdullah İbn Mes'ûd'dan mevkuf olarak nakleder.
İbn Ebu Hatim der ki : Bize Hasan İbn Mühammed îbn Sabah... Hasan'dan nakletti ki; şöyle derlermiş : Bir tek zorluk iki kolaylığı alt edemez.
İbn Cerîr Taberî der ki : Bize İbn Abd'ül-A'lâ... Hasan'dan nakletti ki; Rasûlullah (s.a.) bir gün gülerek neş'eli ve sevinçli olarak çıkmış ve şöyle diyormuş : Bir zorluk iki kolaylığı yenemez. Bir zorluk iki kolaylığı yenemez. Çünkü «Muhakkak ki zorlukla beraber bir kolaylık vardır. Elbette zorlukla beraber bir kolaylık vardır.» İbn Cerîr Taberî aynı rivayeti Avf kanalıyla Yûnus İbn Ubeyd'den o da Hasan'dan mürsel olarak nakleder.
Saîd Katâde'den nakleder ki; Rasûlullah (s.a.)uı ashabını bu âyetle muştulayıp şöyle dediği bize aktarıldı : Bir zorluk iki kolaylığı yenemez. Bunun mânâsı şudur : Zorluk ifâdesi her iki âyette de ma'rife olarak zikredilirken kolaylık nekre olarak zikredilip, iki kerre tekrarlanıyor. Bunun için de Rasûlullah (s.a.); bir zorluk iki kolaylığı yenemez, demiştir. Bu ifâde ile Allah Teâlâ'nın «Muhakkak ki güçlükle beraber bir kolaylık vardır. Elbette güçlükle beraber bir kolaylık vardır.» kavlini kasdetmiştir. Birinci zorluk ikincinin aynıdır. Halbuki kolaylık tekrarlanmıştır.
Hasan İbn Süfyân der ki : Bize Yezîd İbn Salih... Ebu Hüreyre'den nakletti ki; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuştur : Gökten yardım rızık mikdârınca inmiştir. Sabır da musibet miktarınca.
İmâm Şafiî merhumdan şöyle dediği rivayet edilir :
«Güzel sabır kurtuluş ne de yakın,
Her işte Allah'ı gözeten mutlaka kurtulur.
Allah'ı tasdik edene bir eziyyet değmez
O'ndan isteyen de mutlaka istediğine erişir.»
İbn Büreyd der ki : Ebu Hatim es-Sicistânî bana şu şuri okudu :
«Kalbleri ümidsizlik kuşattığında,
Rahat göğüsler, sımsıkı daraldığında,
İstenmeyen şeyler dinip rahat geldiğinde,
Ve onların yerini rahatlıklar aldığında,
Sıkıntının gitmesi için bir yol bulamadığında,
Hiç bir zekî kendi düşüncesiyle ondan kurtulamadığında,
Senin ümidsizüğine karşılık
Elbet bir yardım gelir,
Yardıma koşan lütuf sahibi sana lütfeder.
Bütün olaylar son bulduğunda,
Yakın bir kurtuluş elbet ardından gelecektir.»
Bir başkası da şöyle der :
«Delikanlının sıkıntıya düştüğü pekçok olaylarda,
Mutlaka Allah katında vardır bir çıkış,
Olaylar tamamlanıp halkalar bağlanınca,
Bolluk gelir ama delikanlı onun hiç açılmayacağını
Sanırdı.»
«Öyleyse boş kaldın mı hemen koyul ve Rabbına koş.» Dünya işlerini bitirince meşguliyetlerin son bulunca dünya ile ilişkilerini kesince ibâdete koyul. Zihnin rahat ve kuvvet dolu olarak ibâdete kalk. Niyyetini ve ibâdetini Rabbına tahsis et. Rasûlullah (s.a.)in sıhhati üzerinde ittifak bulunan hadîsindeki şu sözü de bu türdendir : Yemek hazırlandığında namaz yoktur. İki pis ile (idrar ve gaita) savaşıldığında da namaz yoktur. Rasûlullah (s.a.)ın şu kavli de bu kabildendir : Namaza çağırılıp akşam yemeği de hazır olursa, önce yemekle işe başlayın.
Bu âyetin tefsirinde Mücâhid der ki: Dünya işlerini bitirip namaz için kalktığında, Rabbın için dikil. Ve yine ondan nakledilen bir rivayette : Namaz için kalktığında ihtiyâçların için koş, demiştir. îbn Mes' ûd'dan nakledilir ki; o, şöyle demiştir : Farzları bitirince geceleyin kıyama dur. İbn İyâz'dan da benzer bir rivayet nakledilir. Abdullah İbn Mes'ûd'dan nakledilen bir rivayette o, namazını bitirdikten sonra oturmakta isen kalk ve Rabbına koş, demiştir. Ali İbn Ebu Talha, İbn Abbâs' tan nakleder ki; o, «Öyle ise boş kaldın mi hemen koyul.» kavline duaya koyul, diye mânâ vermiştir. Zeyd İbn Eşlem, Dahhâk'tan nakleder ki; o, Öyle ise cihâddan boşaldın mı ibâdete koyul, demiştir.
«Ve Rabbına koş.» Arzu ve niyetini Aziz ve Celîl olan Allah'a tahsis et
Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla.
1 — Senin göğsünü açmadık mı?
2 — Yükünü üzerinden atmadık mı?.
3 — Ki o senin belini bükmüştü.
4 — Ve senin şanını yükseltmedik mi?
5 — Muhakkak ki güçlükle beraber bir kolaylık vardır.
6 — Elbette güçlükle beraber bir kolaylık vardır.
7 — Öyle ise boş kaldın mı hemen koyul,
8 — Ve Rabbına koş.
Allah Teâlâ buyuruyor ki: «Senin göğsünü açmadık mı?» Senin göğsünü açıp aydınlatmadık mı? Geniş, bol ve rahat kılmadık mı? Bu ifâde Allah Teâlâ'nın şu kavli gibidir : . Abdullah îbn İmâm Ahmed İbn Hanbel der ki: Bize Muhammed İbn Abdurrahîm Ebu Yahya el-Bezzâr... Übeyy İbn Kâ'b'tan nakletti ki; Ebu Hüreyre kendisinden başka kimsenin soramayacağı şeyleri Rasûlullah (s.a.)a sorardı. Bir seferinde dedi ki : Ey Allah'ın Rasûlü; nübüvvet konusuyla ilgili ilk gördüğün şey nedir? Rasûlullah (s.a.) düz oturup dedi ki: Ey Ebu Hüreyre; sen bir suâl soruyorsun. Doğrusu ben, on yaşından birkaç ay almışken çöle düştüm. Ve başımın üstünden bir konuşma duydum. Baktım ki bir adam diğer adama; o, o mu? diyor Adam; evet, deyince ikisi beni karşıladılar. Hiç bir yaratıkta görmediğim bir çehre ve hiç bir yaratıkta bulmadığım bir rûh ve hiç bir yerde görmediğim elbiseleri vardı. Yürüyerek bana doğru geldiler. Nihayet her biri benim bir bacağımı tuttu, ama hiç birinin tuttuğunun farkında değildim. Biri arkadaşına dedi ki : Yatır. Çekmeksizin ve zorlamaksızın beni yatırdılar. Biri diğerine dedi ki : Göğsünü yar. İkisinden birisi göğsüme uzandı ve benim gördüğüme göre kan akmaksızın ve ağrı duymaksızın göğsümü yardı. Adam dedi ki: İçindeki kin ve hasedi çıkar. O da pıhtı şeklinde bir şey çıkardı, sonra tutup attı. Daha sonra adam diğerine dedi ki: Merhamet ve şefkati girdir. Bir de baktım ki, gümüşe benzer bir şey çıkardı. Sonra benim sağ ayağımın baş parmağını titretip; salim olarak kalk, dedi. Ben, böylece kalkıp koştum. Küçüğe şefkat, büyüğe merhamet dolu olarak.
«Yükünü üzerinden atmadık mı?» Bu ifâde Allah Teâlâ'nın : «Tâ ki, Allah, senin geçmiş ve gelecek günâhını bağışlasın.» (Fetih, 2) kavli gibidir.
«Ki o, senin belini bükmüş.» Bükme anlamına gelen ( ^UiVl ) kelimesi ses, demektir. Seleften birçok kişi ise bu âyete onu taşımak sana ağır geliyordu, diye mânâ vermişlerdir.
«Ve senin şânını yükseltmedik mi?» Mücâhid der ki: Ne zaman Benim zikrim olursa, sen de Benimle beraber zikredilirsin. Çünkü kelimei şehâdette; Allah'tan başka ilâh olmadığına şehâdet ederim, denildiği gibi, Muhammed'in Allah'ın Rasûlü olduğuna şehâdet ederim de denilir.
Katâde der ki : Allah Teâlâ, onun dünya ve âhirette şanını yüceltti. Hutbe okuyan bir hatîb, şehâdet getiren bir müslüman, namaz kılan bir mü'min, mutlaka ona seslenir ve; Allah'tan başka ilâh yoktur, muhakkak Muhammed Allah'ın Rasûlüdür, der.
İbn Cerîr Taberî der ki : Bize Yûnus... Ebu Saîd el-Hudrî'den nakletti ki; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuş : Cebrail bana gelip dedi ki: Benim ve senin Rabbın, sânını nasıl yücelttiğime bir baksın diyor, dedi. Allah Rasûlü; Allah en iyi bilendir, dedi. Allah Teâlâ buyurdu ki: Benim adım anılınca Benimle beraber sen de anılırsın. İbn Ebu Hatim bu hadîsi Yûnus ibn Abd'ül-A'lâ kanalıyla... Ebu Saîd'den rivayet eder. Ebu Ya'lâ da İbn Lehîa kanalıyla Derrâc'tan rivayet eder.
İbn Ebu Hatim der ki : Bize Ebu Zür'a... İbn Abbâs'tan nakletti ki; Rasûlullah (s.a.) "şöyle buyurmuştur : Rabbimden bir şey diledim ki onu istememiş olmayı çok arzulardım. Rabbıma dedim ki : Benden önceki peygamberlerden bazılarına rüzgârı müsahhar kıldın, bazıları ölüleri diriltirdi. Rabbım buyurdu ki : Ey Muhammed; «Seni öksüz bulup ta barındırmadım mı?» Ben; evet Rabbım, dedim. Rabbım buyurdu ki : «Seni şaşırmış bulup ta doğru yola eriştirmedim mi?» Ben; evet Rabbım, dedim. O buyurdu ki: «Seni fakir bulup ta zenginleştirmedim mi?» Rasûlullah (s.a.) der ki : Evet Rabbım, dedim. Buyurdu ki : «Senin göğsünü açmadım mı? Şanını yüceltmedim mi?» Ben; evet Rabbım, dedim.
Ebu Nuaym, Delâil en-Nübüvve'de der ki: Bize Ahmed... Enes İbn Mâlik'ten nakletti ki, Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuş : Allah'ın bana emrettiği gökler ve yerle ilgili hususları bitirince ben dedim ki: Rabbım, şüphesiz ki benden Önce gelen her peygamberi Sen şereflendirdin. İbrahim'i Halîl (dost), Musa'yı Kelîm (konuşulan) yaptın. Dâvûd'a dağları müsahhar kıldın. Süleyman'a rüzgârı ve şeytânları müsahhar kıldın ve İsa'nın eliyle de ölüleri dirilttin, bana ne yaptın? Buyurdu ki: Ben, sana bütün bunlardan daha üstününü vermedim mi? Doğrusu Ben ne zaman zikredilirsem, sen de Benimle beraber zikredilirsin. Senin ümmetinin kalbini açıkça okumakta oldukları incil (müjde) kıldım. Onlar açıktan Kur'ân okurlar. Senin ümmetinden önce hiç bir ümmete onu vermemiştim. Ve Ben, sana Rabbının hazînelerinden bir hazîne verdim. «Güç ve kuvvet ancak yüce ve ulu Allahındır.»
Beğavî de İbn Abbâs ve Mücâhid'den nakleder ki, bununla ezan kasdedilmiştir. Yani ezanda Rasûlullah'ın Allah ile birlikte isminin zikredilmesi. Ve Beğavî Hasan İbn Sâbit'in şurlerinden de bir şur nakleder:
«O nübüvvetin hâtemidir. Onunla gurur duyarım ben,
Allah tarafından gönderilmiştir parlayan ve görülen nurdan.
Tanrı peygamberin adını kendi adına ekledi,
Nitekim beş vakit namazda müezzin şehâdet getirir.
Onu yüceltmek için kendi adından türetti adını,
Arş'ın sahibi olan Allah hamdedilendir (Mahmûd)
Bu da Muhammed'dir.»
Başkaları da derler ki : Allah Teâlâ peygamberinin şanını öncekiler ve sonrakilerin arasında yüceltmiş ve bütün peygamberlerden ona îmân etmelerini ve ümmetlerinin de bu peygambere îmân etmeleri için onlardan ahid almalarını belirtip bunu ilân etmiştir. Sonra Allah Teâlâ onun zikrini kendi ümmetinin arasında da yaymış ve ne zaman Allah'ın adı zikredilirse, mutlaka onun adı da birlikte zikredilmiştir. Sarsarî merhûm'un şu beyti ne güzeldir :
«Farz namazlarda ezan sahîh olmaz asla,
Ancak onun tatlı adını sevimli ağızlarda anınca.»
Bir başka mısraında da şöyle der :
«Görmez misiniz bizim ezanımız sahîh olmaz hiç,
Farzımız da yerini bulmaz onun adını tekrarlamayınca
Her ikisinde.»
«Muhakkak ki güçlükle beraber bir kolaylık vardır. Elbette güçlükle beraber bir kolaylık vardır.» Allah Teâlâ her zorlukla beraber bir kolaylığın da bulunduğunu haber vererek bu haberi pekiştiriyor.
İbn Ebu Hatim der ki: Bize Ebu Zür'a... Âiz İbn Şüreyh'ten nakletti ki; o, Enes İbn Mâlik'in şöyle dediğini işittim, demiştir : Rasûlullah (s.a.) oturmuştu ve karşısında da bir taş vardı, buyurdu ki Zorluk gelip şu taşa girseydi, kolaylık gelip ona girer ve zorluğu oradan çıkarırdı. Bunun üzerine Azız ve Celîl olan Allah : «Muhakkak ki güçlükle beraber bir kolaylık vardır. Elbette güçlükle beraber bir kolaylık vardır.» âyetini inzal buyurdu. Ebu Bekr el-Bezzâr bu hadîsi Müsned'inde Muhammed İbn Ma'mer kanalıyla... Enes İbn Mâlik'ten nakleder. Onun ifâdesi ise şöyledir : Zorluk gelip şu taşın içine girseydi, kolaylık gelir ve en sonunda onu çıkarırdı. Sonra da : «Muhakkak ki güçlükle beraber bir kolaylık vardır. Elbette güçlükle beraber bir kolaylık vardır» dedi. Devamla Ebu Bekr el-Bezzâr der ki: Bu hadîsi Enes'ten yalnızca Âiz İbn Şüreyh'in naklettiğini biliyoruz. Ben derim ki: Ebu Hatim er-Râzî onun hakkında; hadîsi zayıftır, der. Ancak bu hadîsi Şu'be, Muâviye İbn Kurrâ kanalıyla bir adamdan, o da Abdullah İbn Mes'ûd'dan mevkuf olarak nakleder.
İbn Ebu Hatim der ki : Bize Hasan İbn Mühammed îbn Sabah... Hasan'dan nakletti ki; şöyle derlermiş : Bir tek zorluk iki kolaylığı alt edemez.
İbn Cerîr Taberî der ki : Bize İbn Abd'ül-A'lâ... Hasan'dan nakletti ki; Rasûlullah (s.a.) bir gün gülerek neş'eli ve sevinçli olarak çıkmış ve şöyle diyormuş : Bir zorluk iki kolaylığı yenemez. Bir zorluk iki kolaylığı yenemez. Çünkü «Muhakkak ki zorlukla beraber bir kolaylık vardır. Elbette zorlukla beraber bir kolaylık vardır.» İbn Cerîr Taberî aynı rivayeti Avf kanalıyla Yûnus İbn Ubeyd'den o da Hasan'dan mürsel olarak nakleder.
Saîd Katâde'den nakleder ki; Rasûlullah (s.a.)uı ashabını bu âyetle muştulayıp şöyle dediği bize aktarıldı : Bir zorluk iki kolaylığı yenemez. Bunun mânâsı şudur : Zorluk ifâdesi her iki âyette de ma'rife olarak zikredilirken kolaylık nekre olarak zikredilip, iki kerre tekrarlanıyor. Bunun için de Rasûlullah (s.a.); bir zorluk iki kolaylığı yenemez, demiştir. Bu ifâde ile Allah Teâlâ'nın «Muhakkak ki güçlükle beraber bir kolaylık vardır. Elbette güçlükle beraber bir kolaylık vardır.» kavlini kasdetmiştir. Birinci zorluk ikincinin aynıdır. Halbuki kolaylık tekrarlanmıştır.
Hasan İbn Süfyân der ki : Bize Yezîd İbn Salih... Ebu Hüreyre'den nakletti ki; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuştur : Gökten yardım rızık mikdârınca inmiştir. Sabır da musibet miktarınca.
İmâm Şafiî merhumdan şöyle dediği rivayet edilir :
«Güzel sabır kurtuluş ne de yakın,
Her işte Allah'ı gözeten mutlaka kurtulur.
Allah'ı tasdik edene bir eziyyet değmez
O'ndan isteyen de mutlaka istediğine erişir.»
İbn Büreyd der ki : Ebu Hatim es-Sicistânî bana şu şuri okudu :
«Kalbleri ümidsizlik kuşattığında,
Rahat göğüsler, sımsıkı daraldığında,
İstenmeyen şeyler dinip rahat geldiğinde,
Ve onların yerini rahatlıklar aldığında,
Sıkıntının gitmesi için bir yol bulamadığında,
Hiç bir zekî kendi düşüncesiyle ondan kurtulamadığında,
Senin ümidsizüğine karşılık
Elbet bir yardım gelir,
Yardıma koşan lütuf sahibi sana lütfeder.
Bütün olaylar son bulduğunda,
Yakın bir kurtuluş elbet ardından gelecektir.»
Bir başkası da şöyle der :
«Delikanlının sıkıntıya düştüğü pekçok olaylarda,
Mutlaka Allah katında vardır bir çıkış,
Olaylar tamamlanıp halkalar bağlanınca,
Bolluk gelir ama delikanlı onun hiç açılmayacağını
Sanırdı.»
«Öyleyse boş kaldın mı hemen koyul ve Rabbına koş.» Dünya işlerini bitirince meşguliyetlerin son bulunca dünya ile ilişkilerini kesince ibâdete koyul. Zihnin rahat ve kuvvet dolu olarak ibâdete kalk. Niyyetini ve ibâdetini Rabbına tahsis et. Rasûlullah (s.a.)in sıhhati üzerinde ittifak bulunan hadîsindeki şu sözü de bu türdendir : Yemek hazırlandığında namaz yoktur. İki pis ile (idrar ve gaita) savaşıldığında da namaz yoktur. Rasûlullah (s.a.)ın şu kavli de bu kabildendir : Namaza çağırılıp akşam yemeği de hazır olursa, önce yemekle işe başlayın.
Bu âyetin tefsirinde Mücâhid der ki: Dünya işlerini bitirip namaz için kalktığında, Rabbın için dikil. Ve yine ondan nakledilen bir rivayette : Namaz için kalktığında ihtiyâçların için koş, demiştir. îbn Mes' ûd'dan nakledilir ki; o, şöyle demiştir : Farzları bitirince geceleyin kıyama dur. İbn İyâz'dan da benzer bir rivayet nakledilir. Abdullah İbn Mes'ûd'dan nakledilen bir rivayette o, namazını bitirdikten sonra oturmakta isen kalk ve Rabbına koş, demiştir. Ali İbn Ebu Talha, İbn Abbâs' tan nakleder ki; o, «Öyle ise boş kaldın mi hemen koyul.» kavline duaya koyul, diye mânâ vermiştir. Zeyd İbn Eşlem, Dahhâk'tan nakleder ki; o, Öyle ise cihâddan boşaldın mı ibâdete koyul, demiştir.
«Ve Rabbına koş.» Arzu ve niyetini Aziz ve Celîl olan Allah'a tahsis et