Eşref-i mahluk olarak yarattığı insanın dünya ve âhiret mutluluğuna kavuşması için onu ibadetle mükellef tutan yüce Rabbimiz, bu ibadetleri belli vakitlere bağlı kılmakla, hayatımızın bütününü disiplin altına almayı hedeflemektedir.
İslâm dininde namaz, oruç, zekât ve hac gibi temel ibadetler belirli zaman aralıklarına tabi kılınmıştır. Örneğin dinin direği sayılan namaz ibadeti, her gün beş ayrı vakitte eda edilmektedir. "Vaktin girmesi" ile farz olan namaz, eğer, onun kılınmasına mutlak manâda mani olmuş bir özre binaen kılınamazsa, "vaktin çıkması" ile kazaya kalmaktadır. Vakte bağlı bu namazların başlangıç ve bitiş vakitlerinin haricinde bir de "kerahet vakitleri" denilen, namaz kılmanın tahrimen mekruh veya haram olduğu vakitler de mevcuttur. Keza oruca başlama (imsak) ve iftar da, bu günlük vakitlere göre gerçekleştirilmektedir. Ayrıca zekât, hac ve oruç gibi ibadetler ise, yılda belli zaman dilimlerinde periyodik olarak tekrarlanmaktadır. Bazı dinî önemi haiz gün ve geceler de aynı şekilde yıllık takvime bağlanmıştır.
Bütün bu ibadet vakitlerinin insanlar tarafından kolaylıkla belirlenebilmesi için günlük, aylık ve yıllık zaman dilimleri, güneşin ve ayın hareketlerine bağlı kılınmıştır. Bu sebeple de Müslümanlar, her zaman astronomi ile yakından ilgilenmişler ve ibadet vakitlerinin hesaplanmasına yönelik çalışmalarda bulunmuşlardır.
Namaz vakitleri ile ilgili dayanaklar, ilgili Kur'ân ayetleri ve hadislerdir.1
Namaz Vakitlerinin Tesbiti
Müslümanların günlük ibadetlerinde kullandıkları vakitler, güneşin gökyüzündeki konumuna tabi kılınmıştır. Beş vakit namaza, orucun başlangıcı/bitirilişine ait hükümler ve keza mekruh vakitler, hep güneş referans alınarak tayin edilmektedir. Bu vakitlerin tanımı ve hesaplanış metotları fıkhi ölçüler içinde şu şekildedir.
--------------------------------------------------------------------------------
İmsak (Fecr-i Sadık) Vakti
Ufukta genişlemesine yayılan bir beyazlığın başlamasıdır.
Ufukta uzunlamasına görülen ve bir müddet sonra kaybolan yalancı imsaktan (fecr-i kâzib) sonra oluşur. Oluşma sebep ve şartları yatsıdaki gibidir. İmsak anındaki güneş dikey açısı Türkiye'de -18º (ufkun altında) olarak alınmaktadır. (İmsak vaktinin girmesiyle sabah namazının vakti girer.)
--------------------------------------------------------------------------------
Güneşin Doğuş Vakti
Güneşin doğmaya başlaması, güneşin üst ucunun ufukta belirmesidir.
Akşam vaktinin simetriğidir; yani güneşin, ufkun 50º altına gelmesiyle oluşur. Bu andan sonra sabah namazı vakti çıkar ve kerahet başlar. Yine bu vakit de, akşam vaktindeki gibi meteorolojik sebeplerden ötürü birkaç dakika önce oluşabilir.
Hanefi mezhebine göre sabah namazını, şafak aydınlığı yayılmaya başladıktan sonra kılmak müstehaptır. Bu ise takriben -12 derece (ufkun altında) dikey açıya karşılık gelir.
Yukarıda anlatılan bu temel vakitlerin haricinde, namaz kılmanın mekruh olduğu vakitler vardır:
--------------------------------------------------------------------------------
İşrak Vakti
Güneşin bir mızrak boyu yükselmesidir.
Burada kasıt, güneş ışınlarının sarı renkten kurtulup beyaza dönmesidir. Güneş ışınlarının sararması ise, yine atmosferin ışığı kırma etkisiyle oluşmaktadır. Türkiye'de işrak vakti için 5 derece güneş dikey açısı kabul edilmiştir. Bu ana kadar namaz kılmak mekruhtur. Bayram namazları da bu andan itibaren kılınır.
--------------------------------------------------------------------------------
İstiva Vakti
Güneşin tepede bulunmasıdır.
Bu konuda iki farklı görüş mevcuttur. Birinci görüşe göre istiva vakti, zeval vaktini ve birkaç dakika öncesini kapsar. Yani namaz kılmanın mekruh olduğu toplam istiva süresi 5-10 dakikadır. İkinci görüşe göre ise istiva, imsak vaktinde başlayıp akşam vaktinde sona eren şer�î günün ortasıdır.
--------------------------------------------------------------------------------
Öğle (Zeval) Vakti
Güneşin batıya meyletmesidir.
Öğle namazı vakti, güneşin tam tepeye çıkmasıyla değil, batıya yönelmesi ile başlamaktadır. Günün ilk yarısında doğu tarafında bulunan güneş, günün ikinci yarısında batı tarafına geçer. Günün ortasında ise üzerinde bulunduğumuz meridyen, güneşin tam karşısına gelir (zenith) ve güneş, ekvator kuşağı hariç, kuzey yarımkürede tam güneyi ve güney yarımkürede tam kuzeyi gösterir. Güneşin tam tepede olduğu zeval vaktinde namaz kılmak yasaklandığından, öğle vaktinin girmesi, yani güneşin batıya meyletmiş olması için en azından güneşin meridyeni terk etme süresi kadar beklenmelidir.
Gün ortası olan zeval vakti, 0º boylam için (Greenwich) standart olarak 12:00 kabul edilmiştir. Hâlbuki bu vakit, ortalama zeval vaktidir. Gerçek zeval vakti ise, mevsimlere bağlı olarak yıl içinde +15 dakika sapma gösterir. Belli bir güne ait gerçek zeval vaktini bulmak için, grafikte o güne ait süre saat 12:00'a eklenir. Meselâ, yılın 72'nci günü Greenwich'teki zeval vakti 12:10'dur.
Diğer boylamlardaki zeval vakti ise şu formülle hesaplanır:
Zeval vakti (GMT = Greenwich Mean Time) = Greenwich Zeval Vakti-Boylam/15
Bu formülde vakitler saat cinsindendir. Boylam, derece cinsinden ve Greenwich'in doğusu için pozitiftir. Tüm dünyada referans olarak kullanılan Greenwich saati (GMT = Greenwich Mean Time) yerel saate, o bölgenin saat dilimi eklenerek çevrilebilir. Meselâ, Türkiye +2:00 saat dilimini kullandığından, 18:00 GMT'nin Türkiye saati karşılığı 20:00 olacaktır. Yaz saati uygulanması durumunda ise vakte bir saat daha eklenmelidir.
Peki aynı boylamdaki zeval vakti yıl içinde niçin değişir? Çünkü bizim 24 saat olarak kabul ettiğimiz süre, bir günün ortalama süresidir. Gerçekte ise bir gün, 24 saatten biraz daha fazla veya eksiktir. Aradaki fark ise, en fazla yarım dakika olmaktadır. Buna göre de zeval vakti, her gün bir miktar ileri veya geri oynamaktadır. Bu farkın sebebine gelince: Bir gün, güneşten dünyaya bakıldığında, dünyanın kendi etrafında bir tur dönme süresidir ve astronomik dilde tropik gün (tropical day) adıyla anılır. Bu dönüş, iki ayrı hareketin bileşenidir: 1. Dünyanın kendi ekseni etrafında dönmesi. 2. Dünyanın güneş etrafında dönmesi. Tropik gün, bu iki farklı hareketin toplanması sonucu ortaya çıkmaktadır.
Dünyanın kendi etrafında dönme süresi, uzak bir yıldızdan dünyaya bakılarak ölçülebilir ve bu süre yıldız günü (sidereal day) olarak adlandırılır ki, 23 saat, 56 dakika, 4 saniyedir. Dünya, gerek kendi ekseni ve gerekse güneş etrafında aynı yönde (saat istikametinin aksi yönde) döndüğü için bir tropik gün, bir yıldız gününden daha uzundur. Aradaki fark da, dünyanın güneş etrafında kat ettiği açıyla (yörünge açısı) doğru orantılıdır. Dünyanın yörüngesi, diğer tüm gezegenlerinki gibi eliptiktir, yani elips şeklindedir. Bu sebeple de yörünge hızı, güneşe olan uzaklığına göre değişmektedir (Kepler'in 3. yasası: Buna göre, açısal hızın karesi, merkezden uzaklığın küpüyle doğru orantılıdır.). İşte bu hız değişimi, bir günde katedilen yörüngenin açısını ve dolayısıyla tropik günün uzunluğunu değiştirmektedir.
İslâm dininde namaz, oruç, zekât ve hac gibi temel ibadetler belirli zaman aralıklarına tabi kılınmıştır. Örneğin dinin direği sayılan namaz ibadeti, her gün beş ayrı vakitte eda edilmektedir. "Vaktin girmesi" ile farz olan namaz, eğer, onun kılınmasına mutlak manâda mani olmuş bir özre binaen kılınamazsa, "vaktin çıkması" ile kazaya kalmaktadır. Vakte bağlı bu namazların başlangıç ve bitiş vakitlerinin haricinde bir de "kerahet vakitleri" denilen, namaz kılmanın tahrimen mekruh veya haram olduğu vakitler de mevcuttur. Keza oruca başlama (imsak) ve iftar da, bu günlük vakitlere göre gerçekleştirilmektedir. Ayrıca zekât, hac ve oruç gibi ibadetler ise, yılda belli zaman dilimlerinde periyodik olarak tekrarlanmaktadır. Bazı dinî önemi haiz gün ve geceler de aynı şekilde yıllık takvime bağlanmıştır.
Bütün bu ibadet vakitlerinin insanlar tarafından kolaylıkla belirlenebilmesi için günlük, aylık ve yıllık zaman dilimleri, güneşin ve ayın hareketlerine bağlı kılınmıştır. Bu sebeple de Müslümanlar, her zaman astronomi ile yakından ilgilenmişler ve ibadet vakitlerinin hesaplanmasına yönelik çalışmalarda bulunmuşlardır.
Namaz vakitleri ile ilgili dayanaklar, ilgili Kur'ân ayetleri ve hadislerdir.1
Namaz Vakitlerinin Tesbiti
Müslümanların günlük ibadetlerinde kullandıkları vakitler, güneşin gökyüzündeki konumuna tabi kılınmıştır. Beş vakit namaza, orucun başlangıcı/bitirilişine ait hükümler ve keza mekruh vakitler, hep güneş referans alınarak tayin edilmektedir. Bu vakitlerin tanımı ve hesaplanış metotları fıkhi ölçüler içinde şu şekildedir.
--------------------------------------------------------------------------------
İmsak (Fecr-i Sadık) Vakti
Ufukta genişlemesine yayılan bir beyazlığın başlamasıdır.
Ufukta uzunlamasına görülen ve bir müddet sonra kaybolan yalancı imsaktan (fecr-i kâzib) sonra oluşur. Oluşma sebep ve şartları yatsıdaki gibidir. İmsak anındaki güneş dikey açısı Türkiye'de -18º (ufkun altında) olarak alınmaktadır. (İmsak vaktinin girmesiyle sabah namazının vakti girer.)
--------------------------------------------------------------------------------
Güneşin Doğuş Vakti
Güneşin doğmaya başlaması, güneşin üst ucunun ufukta belirmesidir.
Akşam vaktinin simetriğidir; yani güneşin, ufkun 50º altına gelmesiyle oluşur. Bu andan sonra sabah namazı vakti çıkar ve kerahet başlar. Yine bu vakit de, akşam vaktindeki gibi meteorolojik sebeplerden ötürü birkaç dakika önce oluşabilir.
Hanefi mezhebine göre sabah namazını, şafak aydınlığı yayılmaya başladıktan sonra kılmak müstehaptır. Bu ise takriben -12 derece (ufkun altında) dikey açıya karşılık gelir.
Yukarıda anlatılan bu temel vakitlerin haricinde, namaz kılmanın mekruh olduğu vakitler vardır:
--------------------------------------------------------------------------------
İşrak Vakti
Güneşin bir mızrak boyu yükselmesidir.
Burada kasıt, güneş ışınlarının sarı renkten kurtulup beyaza dönmesidir. Güneş ışınlarının sararması ise, yine atmosferin ışığı kırma etkisiyle oluşmaktadır. Türkiye'de işrak vakti için 5 derece güneş dikey açısı kabul edilmiştir. Bu ana kadar namaz kılmak mekruhtur. Bayram namazları da bu andan itibaren kılınır.
--------------------------------------------------------------------------------
İstiva Vakti
Güneşin tepede bulunmasıdır.
Bu konuda iki farklı görüş mevcuttur. Birinci görüşe göre istiva vakti, zeval vaktini ve birkaç dakika öncesini kapsar. Yani namaz kılmanın mekruh olduğu toplam istiva süresi 5-10 dakikadır. İkinci görüşe göre ise istiva, imsak vaktinde başlayıp akşam vaktinde sona eren şer�î günün ortasıdır.
--------------------------------------------------------------------------------
Öğle (Zeval) Vakti
Güneşin batıya meyletmesidir.
Öğle namazı vakti, güneşin tam tepeye çıkmasıyla değil, batıya yönelmesi ile başlamaktadır. Günün ilk yarısında doğu tarafında bulunan güneş, günün ikinci yarısında batı tarafına geçer. Günün ortasında ise üzerinde bulunduğumuz meridyen, güneşin tam karşısına gelir (zenith) ve güneş, ekvator kuşağı hariç, kuzey yarımkürede tam güneyi ve güney yarımkürede tam kuzeyi gösterir. Güneşin tam tepede olduğu zeval vaktinde namaz kılmak yasaklandığından, öğle vaktinin girmesi, yani güneşin batıya meyletmiş olması için en azından güneşin meridyeni terk etme süresi kadar beklenmelidir.
Gün ortası olan zeval vakti, 0º boylam için (Greenwich) standart olarak 12:00 kabul edilmiştir. Hâlbuki bu vakit, ortalama zeval vaktidir. Gerçek zeval vakti ise, mevsimlere bağlı olarak yıl içinde +15 dakika sapma gösterir. Belli bir güne ait gerçek zeval vaktini bulmak için, grafikte o güne ait süre saat 12:00'a eklenir. Meselâ, yılın 72'nci günü Greenwich'teki zeval vakti 12:10'dur.
Diğer boylamlardaki zeval vakti ise şu formülle hesaplanır:
Zeval vakti (GMT = Greenwich Mean Time) = Greenwich Zeval Vakti-Boylam/15
Bu formülde vakitler saat cinsindendir. Boylam, derece cinsinden ve Greenwich'in doğusu için pozitiftir. Tüm dünyada referans olarak kullanılan Greenwich saati (GMT = Greenwich Mean Time) yerel saate, o bölgenin saat dilimi eklenerek çevrilebilir. Meselâ, Türkiye +2:00 saat dilimini kullandığından, 18:00 GMT'nin Türkiye saati karşılığı 20:00 olacaktır. Yaz saati uygulanması durumunda ise vakte bir saat daha eklenmelidir.
Peki aynı boylamdaki zeval vakti yıl içinde niçin değişir? Çünkü bizim 24 saat olarak kabul ettiğimiz süre, bir günün ortalama süresidir. Gerçekte ise bir gün, 24 saatten biraz daha fazla veya eksiktir. Aradaki fark ise, en fazla yarım dakika olmaktadır. Buna göre de zeval vakti, her gün bir miktar ileri veya geri oynamaktadır. Bu farkın sebebine gelince: Bir gün, güneşten dünyaya bakıldığında, dünyanın kendi etrafında bir tur dönme süresidir ve astronomik dilde tropik gün (tropical day) adıyla anılır. Bu dönüş, iki ayrı hareketin bileşenidir: 1. Dünyanın kendi ekseni etrafında dönmesi. 2. Dünyanın güneş etrafında dönmesi. Tropik gün, bu iki farklı hareketin toplanması sonucu ortaya çıkmaktadır.
Dünyanın kendi etrafında dönme süresi, uzak bir yıldızdan dünyaya bakılarak ölçülebilir ve bu süre yıldız günü (sidereal day) olarak adlandırılır ki, 23 saat, 56 dakika, 4 saniyedir. Dünya, gerek kendi ekseni ve gerekse güneş etrafında aynı yönde (saat istikametinin aksi yönde) döndüğü için bir tropik gün, bir yıldız gününden daha uzundur. Aradaki fark da, dünyanın güneş etrafında kat ettiği açıyla (yörünge açısı) doğru orantılıdır. Dünyanın yörüngesi, diğer tüm gezegenlerinki gibi eliptiktir, yani elips şeklindedir. Bu sebeple de yörünge hızı, güneşe olan uzaklığına göre değişmektedir (Kepler'in 3. yasası: Buna göre, açısal hızın karesi, merkezden uzaklığın küpüyle doğru orantılıdır.). İşte bu hız değişimi, bir günde katedilen yörüngenin açısını ve dolayısıyla tropik günün uzunluğunu değiştirmektedir.