Bir tabii afette ölenlerin hepsinin eceli birden mi gelmiştir?
Ecel, bir varlığın kendi şartları ve kendi buutları içinde geçireceği sürenin sonu ve o varlığın hayat serencâmesinin bitimi demektir. Sonradan var olan herşey. aslında böyle bir “son” ve "bitim" yazısıyla dünyaya gelir.
Varlığın akıp gidişi içinde, başlangıçla bitimi birbirinden ayırmak mümkün değildir. Herşey, bir damla gibi ergeç toprağııı bağı-ıııa düşer, erir. Ve bir ırmak gibi ergeç akar bir denize karışır.
Bu, hemen bütün varlıkların müşterek alın yazısıdır. Bu yazı ile her varlık günyüzüne çıkar ve yine bu yazı ile geldiği gibi ayrılır gider.
Başlangıçlar bitimin emâresi; sonradan meydana gelişler, sona erişin esasıdır. Başlangıcı olmayanın sonu da yoktur. Ezelî olandır ki, ancak ebedî olan da O'dur.
Sonradan meydana gelen herşeyin varlığına hükmeden, onu belli bir programla bu âleme gönderip ve her şeyini görüp gözeten bir Yüce Varlıkdır ki; bütün bu gelip gitmelerin, doğup-batmaların dışındadır. Olmuş, olacak bütün müddetler ve süreler de, O'nun tasarrufu altındadır.
Bu îtibarla da, ne gelmelere ne gitmelere "tabii ' demek doğru olmayacağı gibi, âfetler ve onlara bağlı hâdiselere de "tabiî" demek katiyyen uygun değildir. Eşyanın varlığa mazhariyeti, hârici bir emir ve irâde ile ve aynı zamanda bir vazife çizgisinde cereyan etmektedir.
İnsan, hayvan, nebât ve diğer bütün varlıklar, kendilerine hükmeden bir kudretle günyüzüne çıkar, teşhîr ve âyinedarlık vazifelerini yerine getirir, sonra yerlerini başkalarına bırakarak sahneden silinip giderler.
Bu âlemde, hem doğuşlar, hem de ölüşler birer teşhîr, birer imtihan olarak cereyan etmektedir. Her şeyin varlığa erişi, gizli bir Mevcûd'un apaçık delil ve tercümanı olduğu gibi, müddet hitâmında ayrılıp gitmesi de, evveli olmayan O gizli varlığın, ebediyet ve ölümsüzlüğüne delâlet etmektedir. Evet, hiçden ve yokdan varlığa eren biz ve herşey, varlığımızla birinin varlığını; görmemiz, duymamız ve bilmemizle, gören; bir hayat-boyu sırtımızda emânet olarak taşıdığımız herşeyi terkedip gitıııekle de, bir - bir gelip birbir gidenlere, gidip de gelmeyenlere mukâbil, gaybi olan bir "BİR"i göstermekteyiz. O, "O"dur ki, hanginiz daha güzel iş yapacağınızın imtihanını vermek için, hayatı ve ölümü yaratmıştır."(Mülk, 2. meâlen)
Gelişin sırrını kavrama, bulunuşun imtihanını verme ve gidişe hazır olma. İşte insan için mühim olan da budur.
Şimdi bu küçük hazırlıkdan sonra, mevzûumuz olan "bir anda ölenlerin hepsinin eceli birden mi gelmişdir" hususunu ele alalım:
Evet. hepsinin eceli birden gelmiştir. Ve böyle olması için de ciddî ve kayda değer hiçbir mânî yokdur. Varlığı, bütünüyle elinde tutan Yüce Zât, zerrelerden sistemlere kadar herşeyi ve herkesi kendi kaderi içinde birden var ettiği gibi, birden de öldürebilir. Ne ayrı ayrı yerlerde bulunmaları, ne de vasıf ve keyfiyet farklılığı bu mevzûda hiçbir mânî teşkil edemez.
Kudreti Sonsuzun tasarrufunu göstermek için, tamı tamına o kudreti aksettirecek misâl bulamamakla beraber, yine de, O'na ayna olabilecek, bir fikir verebilecek pekçok şeyden bahsetmek mümkündür.
Ezcümle; güneşe yönelen değişik evsâf ve keyfiyetdeki varlıklar, herhangi bir karışılıklığa sebebiyet vermeden, ona bakarak hayatlarını sürdürür; onun ziyâsı altında renkden renge girer; onunla en revnakdâr hâle gelir ve onun doğuşu ve batışıyla ölgünleşir; pörsür ve söner giderler. Aynen onun gibi, herşey aynı baharın kucağında döllenir: aynı yazda serpilir gelişir ve aynı sonbaharda hazanla sararır; fakat, hepsinin kaderi ayrı ayrıdır. Hepsi, o geniş ilmin plân ve programıyla, o sonsuz irâde ve meşîetin yönlendirmesiyle.. evet, gelişi-güzel ve kendi isteklerine göre değil, o muhteşem Meşiet ve irâdenin isteği istikâmetde varlık gösterir ve mevcudiyetlerini sürdürürler. "O, karada ve denizde olan herşeyi bilir. . Düşen bir yaprak ve karanlıklar içine gömülen hiçbir dâne yokdur ki, apaçık bir kitabda bulunmasın. "(k.k.m.)
Ağaçların, otların, tohumların. dânelerin hayat ve ölümleri, gelişme ve semereleri bu kadar ciddi takib edilipde. insan gibi en ekmel bir varlık hiç başıboş bırakılır mı? Birşeyi görmesi diğer şeyi görmesine; bir şeyi işitmesi diğer şeyi işitmesine mâni olmayan kâinatların Yüce Sâhibi. elbetde en azîz mahlûku, en değerli san'atı olan insan'ın. her hâline ehemmiyet verecek ve O'nun bir ferdine. sâir varlıkların cins ve nevinin mazhar oldukları şeyleri lûtfederek, âlemlerin fihristi olan insanı, hususi olarak ele alacak, hususî iltifatına mazhar edecek, husûsî sevkiyâtıyla da huzurunda şereflendirecektir.
Bu da'vet ve sevkiyâf, bazen bir döşekde, bazen bir harp meydanında, bazen de herhangi bir felâket ve âfetle olabilir. Hatta, ayrı ayrı mıntıkalarda, toplu olarak veya teker teker de meydana gelebilir. Yaratıcının insana bakışı zâviyesinden, bunlar, aslâ neticeye te'sir etmezler. Her insanın zimâmını elinde bulunduran; her canlıyı istediği kadar hayatta tutup sonra da salıveren sonsuz ilim ve Kudret Sahibi, nezdindeki kitaba göre, belli ferd ve kitlelerin ruhlarını kabzetmesi gayet normal ve ma'kûldür. Evvelce de temas edildiği gibi, bu, önceden terhîs edilmeleri tesbit edilmiş bir askerî birliğin, vakti gelince, en büyük kumandan tarafından tezkere işleminin icrâ edilmesi gibi bir şeydir...
Ayrıca, ruhların kabziyle vazîfeli meleğin vazîfesinin şümûlüne temas edildiği yerde de belirtildiği gibi, ruhları kabzetme vazıfesiyle mükellef o kadar çok melek vardır ki; bir anda binlerce âfetin kol gezdiği her yerde, sâhibinin irâde ve takdîri altında, her vefat edenle bir değil birkaç melek görüşebilir ve ellerindeki kitablara göre, değişik takdîrlerle kurbanlarını istikbâl edebilirler.
Bu türlü âfetler, çok ciddî tetkiklere tâbî tutulduğu zaman, gerçekten de hem bir ilk takdîri, hem de ölenlerin ecellerinin birden geldiğini görmemek mümkün değildir. Bu hususdaki enteresan ve hârika hâdiselerin bütününü tesbit etmek için cildler lâzımdır. Ustelik yazılanlar da cildleri aşacak kadar çoktur. Gün geçmiyor ki, kitablara mevzû olacak, böyle fevkalâde hâdiselerden birkaçını matbuatda görmüş olmayalım.
Meselâ. şehirlerin altını üstüne getiren korkunç bir zelzelede. binlerce insanın bütün gayretlere rağmen kurtarılamamalarına mukâbil. zelzeleden günlerce sonra. kendini korumadan âciz yüzlerce çocuk, hiç bir zarar ve ziyâna uğramadan toprağın altında istirahat ederken bulunmaları.. hem kanala yuvarlanan bir romörk içindeki bütün işçilerin boğulmalarına karşılık, çok ötelerde hiç bir ârızaya uğramadan. suyun üzerinde yüzüp duran kundakda bir çocuğun bulunması, hem bir uçak kazasında, en mâhir ve tecrübeli kimselerin kaçamayıp cayır cayır yanmalarının yanında, uçağın düşmesiyle ikiyüz metre öteye fırlayan mini mini bir yavrunun hiç ârıza almadan kurtulması gibi... yüzlerce hâdise isbat efmektedir ki; hayat da ölüm de, kendi kendine olmayıp; aksine, bilen, gören ve idâre eden bırinin tedbiriyle meydana gelmektedir.
Hayâta, birer birer veya toplu olarak gelen her varlık, kütük ve sicil defterlerindeki vazife bitimi ve ecellerine kadar. fıtratın ince sırlarını kavrama. tabiat ötesi gizlilikleri keşfetme, bizleri ve onları gönderen Zâta âyine ve tercüman olma rnükellefiyetiyle ömürlerini doldurur. parça parça veya toplu olarak terhîs edilirler.
Bu bilme tesbit ve sonra da vefat ettirme. yâni aynı anda ecellerini getirme ve işlerini bitirme. herşeyi başdan sona en iyi şekilde bilen Allah (C.C) için. gayet kolaydır. Kaldı ki. her insanın etrafında bir yığın meleğin bulunduğunu ve bundan başka pekçok can alan meleklerin de olduğunu. gizli açık herşeyi Bilenden öğreniyoruz.
Bu bahisde ayrıca. şöyle küçük bir itiraz da vârid olabilir: Bu kabil musîbetlerde. müstahak olanlarla beraber. bir hayli de ma'sum telef olup gitmektedir. Acaba buna dâir bir şeyler söyleyebilir misiniz?
Hemen arzedeyim ki. bu istifham da yine. akîde ve tasavvurdaki bir yanlışlıkdan doğmaktadır. Eğer hayat, sadece dünyevî hayatdan ibaret bulunsaydı ve insanın evvel ve âhir yeri burası olsaydı; belki bu itirazın da ma'kûl bir yanı ve bir mesnedi olduğu iddia edilebilirdi. Halbuki, insan için burası bir ekim yeri. bir gayret sahası ve bir bekleme salonu ise: öteki âlem. bir harman ve hasat yeri, bir bağbozumu ve semere zamanı ve nihayet sıkıntılardan kurtulup saâdetlere erme yeridir. Bu itibarla da, burada iyinin kötüyle mücrimin nezihle vefât etmesinde hiçbir gayri tabiîlik yokdur. Bilakis, işin böyle cereyan etmesi en ma'kûl ve en mantıkî olanıdır. Zîrâ ikinci dirilişde, herkes niyetle davranışlarına göre hususi bir varlığa erecek, ona göre muâmele görecek ve ona göre ya tekdire ma'ruz kalacak veya lütûfa mazhar olacaklardır.
Hâsılı; ölüm ve ecel, bu dünyada bulunma ve hizmet etme süresinin bitiminden ibaretdir. Böyle bir süre, insanın irâdesini nefyetmeme çizgisinde, önceden hazırlanmış, tescil edilip kütüklere geçirilmiş bir plân keyfiyetinde olup; ve yine herşeyi bilip gören zâtın emir ve fermanıyla, mevsimi geldiğinde infâz edilmesinden başka birşey değildir. Bunun toplu olmasıyla, münferid olması arasında da, mantıkî hiçbir fark yoktur.
Öyle zannediyorum ki, pekçok meselelerde olduğu gibi burada da, Yüce Yaratıcının sonsuz ilim, kudret ve irâdesini bilememe, inhirâfın başlıca sebeblerinden birini teşkil etmektedir. Diğer bir sebeb de, eşya ve hâdiselere bakış zâviyesinin yanlışlığıdır. Olup biten şeyler muvâcehesinde, kafalarımızı, hatalı tabiat ve tesadüfler anlayışından sıyıramamış ve gönüllerde tecrîde erememişsek; içimiz zayıf akîdelerle. şeytanî vesveselerin muhârebe meydanı hâline gelecekdir.
Bir de gönül dünyamızın fakirliği ve yeterince beslenememesine karşılık -mesnetsiz dahi olsa- her gün kâse kâse şübhe ve tereddütlerin içirilmesi, öyle korkunç bir felâketdir ki; nesillerin istikâmetinin bozulmasına değil de, hâlâ istikâmetini muhafazada muvaffak olmalarına hayret edilmelidir.
Ehemmiyetsiz gibi görünen bu kabil meselelerde, haddinden fazla tahşîdat yapıldığı iddiâ edilebilir. Ne var ki, imana taâlluk eden hususların hiçbirinde biz, böyle bir düşünceye katılmayacağız. Nazarımızda,îtikadla alâkalı en küçük mesele, dağlar cesâmetinde ve cihan - pahâdır. Bu îtibarla da üzerinde ne kadar titizlikle durulsa, değer ve yerindedir.
Bu hususu nazar-ı îtibara alan arkadaşlarımızın sıkılmayacaklarını ve bizi bağışlayacaklarını umarız.
Ecel, bir varlığın kendi şartları ve kendi buutları içinde geçireceği sürenin sonu ve o varlığın hayat serencâmesinin bitimi demektir. Sonradan var olan herşey. aslında böyle bir “son” ve "bitim" yazısıyla dünyaya gelir.
Varlığın akıp gidişi içinde, başlangıçla bitimi birbirinden ayırmak mümkün değildir. Herşey, bir damla gibi ergeç toprağııı bağı-ıııa düşer, erir. Ve bir ırmak gibi ergeç akar bir denize karışır.
Bu, hemen bütün varlıkların müşterek alın yazısıdır. Bu yazı ile her varlık günyüzüne çıkar ve yine bu yazı ile geldiği gibi ayrılır gider.
Başlangıçlar bitimin emâresi; sonradan meydana gelişler, sona erişin esasıdır. Başlangıcı olmayanın sonu da yoktur. Ezelî olandır ki, ancak ebedî olan da O'dur.
Sonradan meydana gelen herşeyin varlığına hükmeden, onu belli bir programla bu âleme gönderip ve her şeyini görüp gözeten bir Yüce Varlıkdır ki; bütün bu gelip gitmelerin, doğup-batmaların dışındadır. Olmuş, olacak bütün müddetler ve süreler de, O'nun tasarrufu altındadır.
Bu îtibarla da, ne gelmelere ne gitmelere "tabii ' demek doğru olmayacağı gibi, âfetler ve onlara bağlı hâdiselere de "tabiî" demek katiyyen uygun değildir. Eşyanın varlığa mazhariyeti, hârici bir emir ve irâde ile ve aynı zamanda bir vazife çizgisinde cereyan etmektedir.
İnsan, hayvan, nebât ve diğer bütün varlıklar, kendilerine hükmeden bir kudretle günyüzüne çıkar, teşhîr ve âyinedarlık vazifelerini yerine getirir, sonra yerlerini başkalarına bırakarak sahneden silinip giderler.
Bu âlemde, hem doğuşlar, hem de ölüşler birer teşhîr, birer imtihan olarak cereyan etmektedir. Her şeyin varlığa erişi, gizli bir Mevcûd'un apaçık delil ve tercümanı olduğu gibi, müddet hitâmında ayrılıp gitmesi de, evveli olmayan O gizli varlığın, ebediyet ve ölümsüzlüğüne delâlet etmektedir. Evet, hiçden ve yokdan varlığa eren biz ve herşey, varlığımızla birinin varlığını; görmemiz, duymamız ve bilmemizle, gören; bir hayat-boyu sırtımızda emânet olarak taşıdığımız herşeyi terkedip gitıııekle de, bir - bir gelip birbir gidenlere, gidip de gelmeyenlere mukâbil, gaybi olan bir "BİR"i göstermekteyiz. O, "O"dur ki, hanginiz daha güzel iş yapacağınızın imtihanını vermek için, hayatı ve ölümü yaratmıştır."(Mülk, 2. meâlen)
Gelişin sırrını kavrama, bulunuşun imtihanını verme ve gidişe hazır olma. İşte insan için mühim olan da budur.
Şimdi bu küçük hazırlıkdan sonra, mevzûumuz olan "bir anda ölenlerin hepsinin eceli birden mi gelmişdir" hususunu ele alalım:
Evet. hepsinin eceli birden gelmiştir. Ve böyle olması için de ciddî ve kayda değer hiçbir mânî yokdur. Varlığı, bütünüyle elinde tutan Yüce Zât, zerrelerden sistemlere kadar herşeyi ve herkesi kendi kaderi içinde birden var ettiği gibi, birden de öldürebilir. Ne ayrı ayrı yerlerde bulunmaları, ne de vasıf ve keyfiyet farklılığı bu mevzûda hiçbir mânî teşkil edemez.
Kudreti Sonsuzun tasarrufunu göstermek için, tamı tamına o kudreti aksettirecek misâl bulamamakla beraber, yine de, O'na ayna olabilecek, bir fikir verebilecek pekçok şeyden bahsetmek mümkündür.
Ezcümle; güneşe yönelen değişik evsâf ve keyfiyetdeki varlıklar, herhangi bir karışılıklığa sebebiyet vermeden, ona bakarak hayatlarını sürdürür; onun ziyâsı altında renkden renge girer; onunla en revnakdâr hâle gelir ve onun doğuşu ve batışıyla ölgünleşir; pörsür ve söner giderler. Aynen onun gibi, herşey aynı baharın kucağında döllenir: aynı yazda serpilir gelişir ve aynı sonbaharda hazanla sararır; fakat, hepsinin kaderi ayrı ayrıdır. Hepsi, o geniş ilmin plân ve programıyla, o sonsuz irâde ve meşîetin yönlendirmesiyle.. evet, gelişi-güzel ve kendi isteklerine göre değil, o muhteşem Meşiet ve irâdenin isteği istikâmetde varlık gösterir ve mevcudiyetlerini sürdürürler. "O, karada ve denizde olan herşeyi bilir. . Düşen bir yaprak ve karanlıklar içine gömülen hiçbir dâne yokdur ki, apaçık bir kitabda bulunmasın. "(k.k.m.)
Ağaçların, otların, tohumların. dânelerin hayat ve ölümleri, gelişme ve semereleri bu kadar ciddi takib edilipde. insan gibi en ekmel bir varlık hiç başıboş bırakılır mı? Birşeyi görmesi diğer şeyi görmesine; bir şeyi işitmesi diğer şeyi işitmesine mâni olmayan kâinatların Yüce Sâhibi. elbetde en azîz mahlûku, en değerli san'atı olan insan'ın. her hâline ehemmiyet verecek ve O'nun bir ferdine. sâir varlıkların cins ve nevinin mazhar oldukları şeyleri lûtfederek, âlemlerin fihristi olan insanı, hususi olarak ele alacak, hususî iltifatına mazhar edecek, husûsî sevkiyâtıyla da huzurunda şereflendirecektir.
Bu da'vet ve sevkiyâf, bazen bir döşekde, bazen bir harp meydanında, bazen de herhangi bir felâket ve âfetle olabilir. Hatta, ayrı ayrı mıntıkalarda, toplu olarak veya teker teker de meydana gelebilir. Yaratıcının insana bakışı zâviyesinden, bunlar, aslâ neticeye te'sir etmezler. Her insanın zimâmını elinde bulunduran; her canlıyı istediği kadar hayatta tutup sonra da salıveren sonsuz ilim ve Kudret Sahibi, nezdindeki kitaba göre, belli ferd ve kitlelerin ruhlarını kabzetmesi gayet normal ve ma'kûldür. Evvelce de temas edildiği gibi, bu, önceden terhîs edilmeleri tesbit edilmiş bir askerî birliğin, vakti gelince, en büyük kumandan tarafından tezkere işleminin icrâ edilmesi gibi bir şeydir...
Ayrıca, ruhların kabziyle vazîfeli meleğin vazîfesinin şümûlüne temas edildiği yerde de belirtildiği gibi, ruhları kabzetme vazıfesiyle mükellef o kadar çok melek vardır ki; bir anda binlerce âfetin kol gezdiği her yerde, sâhibinin irâde ve takdîri altında, her vefat edenle bir değil birkaç melek görüşebilir ve ellerindeki kitablara göre, değişik takdîrlerle kurbanlarını istikbâl edebilirler.
Bu türlü âfetler, çok ciddî tetkiklere tâbî tutulduğu zaman, gerçekten de hem bir ilk takdîri, hem de ölenlerin ecellerinin birden geldiğini görmemek mümkün değildir. Bu hususdaki enteresan ve hârika hâdiselerin bütününü tesbit etmek için cildler lâzımdır. Ustelik yazılanlar da cildleri aşacak kadar çoktur. Gün geçmiyor ki, kitablara mevzû olacak, böyle fevkalâde hâdiselerden birkaçını matbuatda görmüş olmayalım.
Meselâ. şehirlerin altını üstüne getiren korkunç bir zelzelede. binlerce insanın bütün gayretlere rağmen kurtarılamamalarına mukâbil. zelzeleden günlerce sonra. kendini korumadan âciz yüzlerce çocuk, hiç bir zarar ve ziyâna uğramadan toprağın altında istirahat ederken bulunmaları.. hem kanala yuvarlanan bir romörk içindeki bütün işçilerin boğulmalarına karşılık, çok ötelerde hiç bir ârızaya uğramadan. suyun üzerinde yüzüp duran kundakda bir çocuğun bulunması, hem bir uçak kazasında, en mâhir ve tecrübeli kimselerin kaçamayıp cayır cayır yanmalarının yanında, uçağın düşmesiyle ikiyüz metre öteye fırlayan mini mini bir yavrunun hiç ârıza almadan kurtulması gibi... yüzlerce hâdise isbat efmektedir ki; hayat da ölüm de, kendi kendine olmayıp; aksine, bilen, gören ve idâre eden bırinin tedbiriyle meydana gelmektedir.
Hayâta, birer birer veya toplu olarak gelen her varlık, kütük ve sicil defterlerindeki vazife bitimi ve ecellerine kadar. fıtratın ince sırlarını kavrama. tabiat ötesi gizlilikleri keşfetme, bizleri ve onları gönderen Zâta âyine ve tercüman olma rnükellefiyetiyle ömürlerini doldurur. parça parça veya toplu olarak terhîs edilirler.
Bu bilme tesbit ve sonra da vefat ettirme. yâni aynı anda ecellerini getirme ve işlerini bitirme. herşeyi başdan sona en iyi şekilde bilen Allah (C.C) için. gayet kolaydır. Kaldı ki. her insanın etrafında bir yığın meleğin bulunduğunu ve bundan başka pekçok can alan meleklerin de olduğunu. gizli açık herşeyi Bilenden öğreniyoruz.
Bu bahisde ayrıca. şöyle küçük bir itiraz da vârid olabilir: Bu kabil musîbetlerde. müstahak olanlarla beraber. bir hayli de ma'sum telef olup gitmektedir. Acaba buna dâir bir şeyler söyleyebilir misiniz?
Hemen arzedeyim ki. bu istifham da yine. akîde ve tasavvurdaki bir yanlışlıkdan doğmaktadır. Eğer hayat, sadece dünyevî hayatdan ibaret bulunsaydı ve insanın evvel ve âhir yeri burası olsaydı; belki bu itirazın da ma'kûl bir yanı ve bir mesnedi olduğu iddia edilebilirdi. Halbuki, insan için burası bir ekim yeri. bir gayret sahası ve bir bekleme salonu ise: öteki âlem. bir harman ve hasat yeri, bir bağbozumu ve semere zamanı ve nihayet sıkıntılardan kurtulup saâdetlere erme yeridir. Bu itibarla da, burada iyinin kötüyle mücrimin nezihle vefât etmesinde hiçbir gayri tabiîlik yokdur. Bilakis, işin böyle cereyan etmesi en ma'kûl ve en mantıkî olanıdır. Zîrâ ikinci dirilişde, herkes niyetle davranışlarına göre hususi bir varlığa erecek, ona göre muâmele görecek ve ona göre ya tekdire ma'ruz kalacak veya lütûfa mazhar olacaklardır.
Hâsılı; ölüm ve ecel, bu dünyada bulunma ve hizmet etme süresinin bitiminden ibaretdir. Böyle bir süre, insanın irâdesini nefyetmeme çizgisinde, önceden hazırlanmış, tescil edilip kütüklere geçirilmiş bir plân keyfiyetinde olup; ve yine herşeyi bilip gören zâtın emir ve fermanıyla, mevsimi geldiğinde infâz edilmesinden başka birşey değildir. Bunun toplu olmasıyla, münferid olması arasında da, mantıkî hiçbir fark yoktur.
Öyle zannediyorum ki, pekçok meselelerde olduğu gibi burada da, Yüce Yaratıcının sonsuz ilim, kudret ve irâdesini bilememe, inhirâfın başlıca sebeblerinden birini teşkil etmektedir. Diğer bir sebeb de, eşya ve hâdiselere bakış zâviyesinin yanlışlığıdır. Olup biten şeyler muvâcehesinde, kafalarımızı, hatalı tabiat ve tesadüfler anlayışından sıyıramamış ve gönüllerde tecrîde erememişsek; içimiz zayıf akîdelerle. şeytanî vesveselerin muhârebe meydanı hâline gelecekdir.
Bir de gönül dünyamızın fakirliği ve yeterince beslenememesine karşılık -mesnetsiz dahi olsa- her gün kâse kâse şübhe ve tereddütlerin içirilmesi, öyle korkunç bir felâketdir ki; nesillerin istikâmetinin bozulmasına değil de, hâlâ istikâmetini muhafazada muvaffak olmalarına hayret edilmelidir.
Ehemmiyetsiz gibi görünen bu kabil meselelerde, haddinden fazla tahşîdat yapıldığı iddiâ edilebilir. Ne var ki, imana taâlluk eden hususların hiçbirinde biz, böyle bir düşünceye katılmayacağız. Nazarımızda,îtikadla alâkalı en küçük mesele, dağlar cesâmetinde ve cihan - pahâdır. Bu îtibarla da üzerinde ne kadar titizlikle durulsa, değer ve yerindedir.
Bu hususu nazar-ı îtibara alan arkadaşlarımızın sıkılmayacaklarını ve bizi bağışlayacaklarını umarız.