Zati Sıfatlar:
Sadece Allah’u Teâlâ’nın zatına ait olan, yarattıklarından her hangi birinde bulunması mümkün olmayan ezeli ve ebedi sıfatlardır. Zati sıfatların zıtları Allah’u Teâlâ hakkında düşünülmediği için bu sıfatlara tenzihi ve selbi de denilmiştir. Zati sıfatlar altı tanedir.
1. VÜCUT: Var olmak demektir. Allah’u Teâlâ’nın varlığı haktır, gerçek varlık sıfatı ile muttasıftır. Yüce Allah (Celle Celalühü) olmasaydı hiçbir şey olmazdı. Gerek bizim varlığımız ve gerekse herhangi bir şeyin varlığı Allah’u Teâlâ’nın varlığına birer şahittir.
اَفىِ اللهِ شَكٌّ فاَطِرِ السَّمَوَاتِ وَالاَرْضِ
“Göklerin ve yerlerin yaratıcısı olan Allah’ın varlığında mı şüphe vardır.”[8]
2. KIDEM: Ezeli olmak, yani başlangıcı bulunmamaktır. Her şeyin başlangıcı vardır. Yani, önceden yok iken sonradan ortaya çıkmıştır. Fakat Allah’u Teâlâ için bu asla geçerli değildir.
3. BEKA: Varlığının sonu olmaması demektir. Gördüğümüz bütün varlıklar sonradan oldukları gibi, bir zaman sonra yine yok olacaklardır. Ama Allah’u Teâlâ hakkında bir başlangıç düşünmek mümkün olmadığı gibi, bir son da düşünmek mümkün değildir.
هُوَ الاَوَّلُ وَ الاَخِرُ
“O Allah en evvel ve en sondur.”[9]
4. VAHDANİYET: Bir olmak demektir. Allah birdir, zatında, sıfatlarında ve işlerinde tek olup, eşi, benzeri ve ortağı yoktur.
قُلْ هُوَ اللهُ اَحَدٌ
“Deki (Ey Habibim), O Allah birdir.”[10]
لَوْ كاَنَ فِيهِماَ آلِهَةٌ اِلاَّ اللهُ لَفَسَدَتاَ
“Şayet yerlerde ve göklerde Allah’tan başka ilahlar olsaydı, elbette fesada uğrarlardı.”[11]
5. MUHALEFETÜN LİL’HAVADİS: Sonradan yaratılanla-ra benzememek. Allah’u Teâlâ zatı ve sıfatları hususunda hiçbir şeye benzemez. Akıllara gelebilecek her şeyden mutlak surette başkadır.
لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْئٌ
“O’nun gibi hiçbir şey yoktur.”[12]
6. KIYAM Bİ NEFSİHİ: Varlığı kendinden olmak. Allah’u Teâlâ ezeli ve ebedi olduğu için varlığı da kendindendir. Var olmak hususunda, tüm yaratıklar O’na muhtaç olup, O hiçbir kimseye muh-taç değildir. Bundan dolayı Allah’u Teâlâ’ya Vacibu’l-Vücut (Varlığı gerekli) denir.
اِنَّ اللهَ لَغَنِىٌّ عَنِ الْعاَلَميِنَ
“Muhakkak Allah’u Teâlâ bütün alemlerden müstağnidir. (Yani muhtaç değildir.)[13]
SUBUTİ SIFATLAR
Bu sıfatlar da zâti sıfatlar gibi ezeli ve ebedidir. Yani sonsuz olarak vardır. Allah’u Teâlâ’nın zatında bulunup, kullara da suretleri verilen sıfatlardır. Bunlar da sekiz tanedir.
1. HAYAT: Diri olmak demektir. Allah’u Teâlâ, kendi şanına ait bir hayat sıfatıyla vasıflanmıştır.
وَتَوَكَّلْ عَلىَ الْحَىِّ الَّذِى لاَيَمُوتُ
“(Ya Muhammed!) Ölümsüz ve daima diri olan Allah’a güve-nip dayan.”[14]
2. İLİM: Bilmek sıfatıdır. Allah’u Teâlâ ilim sahibidir. O’nun ilmi yarattıklarının ilmi gibi basit ve sınırlı değildir. Bütün kainatı çevreler, O’nun bilgisinden hiçbir zerre dışarı çıkamaz.
وَاَنَّ اللهَ قَدْ اَحَاطَ بِكُلِّ شَيْئٍ عِلْماً
“Muhakkak Allah (Celle Celalühü) hazretleri herşeyi ilmen ku-şatmışır.”
3. SEMİ’: İşitmek, duymak demektir. Allah’u Teâlâ’nın işit-mesi yarattıklarının işitmesi gibi noksan ve sınırlı değildir. Yüce Allah her şeyi vasıtasız olarak işitir. Kendisi işittiği gibi, tüm varlıklara da işitme gücünü O vermiştir.
وَهُوَ السَّميِعُ البَصيِرُ
“Her şeyi işiten ve görendir.”[15]
4. BASAR: Görmek demektir. Yüce Allah, kendi şanına uy-gun bir halde görme sıfatına sahiptir. Allah (Celle Celalühü) alet ve vasıta olmaksızın her şeyi görür. Bazı şeyleri görmesi diğer şeyleri görme-sine engel olmaz. İşitmesi de böyledir.
واللهُ بَصِيرٌ بِماَ تَعْمَلُونَ
“Allah sizin işlediğiniz her şeyi görücüdür.”[16]
5. İRADE: Dilemek demektir. Dünya’da olmuş ve olacak ne varsa Allah (Celle Celalühü)’nün dilemesiyle olur. O’nun arzu ve iradesi dışında hiçbir şey olamaz.
فَعَّالٌ لِماَ يُريِدُ
“Allah dilediğini yapandır.”[17]
اِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِماَ يُريِدُ
“Muhakkak ki senin rabbin dilediğini yapar.[18]
6. KUDRET: Gücü, kudreti olmak demektir. Allah (Celle Celalü-hü)’nün gücü sonsuzdur ve her şeye yeter. Kainatta O’nun gücünün yetmeyeceği hiçbir şey yoktur. O’nun gücünün en büyük örneği yer-leri, gökleri, dağları, taşları yokken var etmesi, direksiz ayakta tut-masıdır.
وَ اللهُ عَلَى كُلِّ شَيْئٍ قَدِيرٌ
“Allah’u Teâlâ her şey üzerine kâdirdir (gücü yetendir).”[19]
7. KELAM: Söylemek, konuşmak demektir. Allah’u Teâlâ’-nın konuşması harf ve ses türünden olmayıp kadimdir. Allah’u Teâlâ’-nın Peygamberlerine dilediği şeyleri vahiy ve ilham etmiş olması da bu kelam sıfatının bir tecellisidir.
وَكَلَّمَ اللهُ مُوسَى تَكْلِيماً
“Allah’u Teâlâ Musa ile gerçekten konuştu.”[20]
8. TEKVİN: Yaratmak, icat etmek demektir. Yüce Allah (Celle Celalühü) bu tekvin sıfatı ile dilediği herhangi bir şeyi yoktan var eder veya var iken yok eder.
اِنَّماَ اَمْرُهُ اِذاَ اَراَدَ شَيْئاً اَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُون
“Bir şey yaratmak istediği zaman O’nun yaptığı ol demekten ibarettir, hemen oluverir.”[21]
Allah’u Teâlâ’nın yaratmak (Tahlik), rızık ve nimet vermek (Terzik), diriltmek (İhya), öldürmek (İmate) gibi tekvin sıfatı ile alakalı sıfatları vardır ki, bunlara “İzafi” veya “Fiili” sıfatlar da denir. Bunların aslı tekvin sıfatıdır.
Sadece Allah’u Teâlâ’nın zatına ait olan, yarattıklarından her hangi birinde bulunması mümkün olmayan ezeli ve ebedi sıfatlardır. Zati sıfatların zıtları Allah’u Teâlâ hakkında düşünülmediği için bu sıfatlara tenzihi ve selbi de denilmiştir. Zati sıfatlar altı tanedir.
1. VÜCUT: Var olmak demektir. Allah’u Teâlâ’nın varlığı haktır, gerçek varlık sıfatı ile muttasıftır. Yüce Allah (Celle Celalühü) olmasaydı hiçbir şey olmazdı. Gerek bizim varlığımız ve gerekse herhangi bir şeyin varlığı Allah’u Teâlâ’nın varlığına birer şahittir.
اَفىِ اللهِ شَكٌّ فاَطِرِ السَّمَوَاتِ وَالاَرْضِ
“Göklerin ve yerlerin yaratıcısı olan Allah’ın varlığında mı şüphe vardır.”[8]
2. KIDEM: Ezeli olmak, yani başlangıcı bulunmamaktır. Her şeyin başlangıcı vardır. Yani, önceden yok iken sonradan ortaya çıkmıştır. Fakat Allah’u Teâlâ için bu asla geçerli değildir.
3. BEKA: Varlığının sonu olmaması demektir. Gördüğümüz bütün varlıklar sonradan oldukları gibi, bir zaman sonra yine yok olacaklardır. Ama Allah’u Teâlâ hakkında bir başlangıç düşünmek mümkün olmadığı gibi, bir son da düşünmek mümkün değildir.
هُوَ الاَوَّلُ وَ الاَخِرُ
“O Allah en evvel ve en sondur.”[9]
4. VAHDANİYET: Bir olmak demektir. Allah birdir, zatında, sıfatlarında ve işlerinde tek olup, eşi, benzeri ve ortağı yoktur.
قُلْ هُوَ اللهُ اَحَدٌ
“Deki (Ey Habibim), O Allah birdir.”[10]
لَوْ كاَنَ فِيهِماَ آلِهَةٌ اِلاَّ اللهُ لَفَسَدَتاَ
“Şayet yerlerde ve göklerde Allah’tan başka ilahlar olsaydı, elbette fesada uğrarlardı.”[11]
5. MUHALEFETÜN LİL’HAVADİS: Sonradan yaratılanla-ra benzememek. Allah’u Teâlâ zatı ve sıfatları hususunda hiçbir şeye benzemez. Akıllara gelebilecek her şeyden mutlak surette başkadır.
لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْئٌ
“O’nun gibi hiçbir şey yoktur.”[12]
6. KIYAM Bİ NEFSİHİ: Varlığı kendinden olmak. Allah’u Teâlâ ezeli ve ebedi olduğu için varlığı da kendindendir. Var olmak hususunda, tüm yaratıklar O’na muhtaç olup, O hiçbir kimseye muh-taç değildir. Bundan dolayı Allah’u Teâlâ’ya Vacibu’l-Vücut (Varlığı gerekli) denir.
اِنَّ اللهَ لَغَنِىٌّ عَنِ الْعاَلَميِنَ
“Muhakkak Allah’u Teâlâ bütün alemlerden müstağnidir. (Yani muhtaç değildir.)[13]
SUBUTİ SIFATLAR
Bu sıfatlar da zâti sıfatlar gibi ezeli ve ebedidir. Yani sonsuz olarak vardır. Allah’u Teâlâ’nın zatında bulunup, kullara da suretleri verilen sıfatlardır. Bunlar da sekiz tanedir.
1. HAYAT: Diri olmak demektir. Allah’u Teâlâ, kendi şanına ait bir hayat sıfatıyla vasıflanmıştır.
وَتَوَكَّلْ عَلىَ الْحَىِّ الَّذِى لاَيَمُوتُ
“(Ya Muhammed!) Ölümsüz ve daima diri olan Allah’a güve-nip dayan.”[14]
2. İLİM: Bilmek sıfatıdır. Allah’u Teâlâ ilim sahibidir. O’nun ilmi yarattıklarının ilmi gibi basit ve sınırlı değildir. Bütün kainatı çevreler, O’nun bilgisinden hiçbir zerre dışarı çıkamaz.
وَاَنَّ اللهَ قَدْ اَحَاطَ بِكُلِّ شَيْئٍ عِلْماً
“Muhakkak Allah (Celle Celalühü) hazretleri herşeyi ilmen ku-şatmışır.”
3. SEMİ’: İşitmek, duymak demektir. Allah’u Teâlâ’nın işit-mesi yarattıklarının işitmesi gibi noksan ve sınırlı değildir. Yüce Allah her şeyi vasıtasız olarak işitir. Kendisi işittiği gibi, tüm varlıklara da işitme gücünü O vermiştir.
وَهُوَ السَّميِعُ البَصيِرُ
“Her şeyi işiten ve görendir.”[15]
4. BASAR: Görmek demektir. Yüce Allah, kendi şanına uy-gun bir halde görme sıfatına sahiptir. Allah (Celle Celalühü) alet ve vasıta olmaksızın her şeyi görür. Bazı şeyleri görmesi diğer şeyleri görme-sine engel olmaz. İşitmesi de böyledir.
واللهُ بَصِيرٌ بِماَ تَعْمَلُونَ
“Allah sizin işlediğiniz her şeyi görücüdür.”[16]
5. İRADE: Dilemek demektir. Dünya’da olmuş ve olacak ne varsa Allah (Celle Celalühü)’nün dilemesiyle olur. O’nun arzu ve iradesi dışında hiçbir şey olamaz.
فَعَّالٌ لِماَ يُريِدُ
“Allah dilediğini yapandır.”[17]
اِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِماَ يُريِدُ
“Muhakkak ki senin rabbin dilediğini yapar.[18]
6. KUDRET: Gücü, kudreti olmak demektir. Allah (Celle Celalü-hü)’nün gücü sonsuzdur ve her şeye yeter. Kainatta O’nun gücünün yetmeyeceği hiçbir şey yoktur. O’nun gücünün en büyük örneği yer-leri, gökleri, dağları, taşları yokken var etmesi, direksiz ayakta tut-masıdır.
وَ اللهُ عَلَى كُلِّ شَيْئٍ قَدِيرٌ
“Allah’u Teâlâ her şey üzerine kâdirdir (gücü yetendir).”[19]
7. KELAM: Söylemek, konuşmak demektir. Allah’u Teâlâ’-nın konuşması harf ve ses türünden olmayıp kadimdir. Allah’u Teâlâ’-nın Peygamberlerine dilediği şeyleri vahiy ve ilham etmiş olması da bu kelam sıfatının bir tecellisidir.
وَكَلَّمَ اللهُ مُوسَى تَكْلِيماً
“Allah’u Teâlâ Musa ile gerçekten konuştu.”[20]
8. TEKVİN: Yaratmak, icat etmek demektir. Yüce Allah (Celle Celalühü) bu tekvin sıfatı ile dilediği herhangi bir şeyi yoktan var eder veya var iken yok eder.
اِنَّماَ اَمْرُهُ اِذاَ اَراَدَ شَيْئاً اَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُون
“Bir şey yaratmak istediği zaman O’nun yaptığı ol demekten ibarettir, hemen oluverir.”[21]
Allah’u Teâlâ’nın yaratmak (Tahlik), rızık ve nimet vermek (Terzik), diriltmek (İhya), öldürmek (İmate) gibi tekvin sıfatı ile alakalı sıfatları vardır ki, bunlara “İzafi” veya “Fiili” sıfatlar da denir. Bunların aslı tekvin sıfatıdır.